Tydens sy verblyf in Pretoria het Janek van sy besittings wat hy voor die oorlog geberg het verkoop. Hy het ook voor die Britse besetting geld uit sy bankrekening getrek. Die geld het hy in ’n lyfband versteek waarop die Britse soldate nie afgekom het toe hulle hom gevisenteer het nie. Hy het gevolglik genoeg geld gehad om ’n treinkaartjie na Kaapstad te koop en oorvaartgeld na Europa te bekostig.
Op die trein na Kaapstad het hy met ’n Britse offisier en dié se vrou bevriend geraak. Dit het hom goed te pas gekom, want dit het gesorg dat mense minder agterdogtig oor hom sou wees. In Kaapstad het hy betreklik maklik ’n skeepskaartjie na Durban bekom, maar daar moes hy toe 14 dae vir die volgende skip na Lourenço Marques wag. Hy moes ook by die militêre owerhede aansoek doen vir toestemming om die skeepskaartjie te koop: “Hier moes ek ’n verskriklike kruisverhoor oor alles moontlik ondergaan, soos wie ek is, waarvandaan ek kom, waar ek die jongste tien maande gebly het, ensovoorts ensovoorts tot in die oneindige. Ek het my dapper gehou, dit wil sê ek het gelieg soos ’n kavalleriesoldaat en het met die sege en my kaartjie behoorlik gestempel daaruit gekom.”45
Daarna het hy ’n kakie-uniform gekoop en hom in die openbaar voorgedoen as vrywilliger van die Border Mounted Infantry. Dit het hom minder opsigtelik gemaak tussen die baie soldate in die stad. Toe dit in Lourenço Marques duidelik word dat die pad na Transvaal en terug na die Boerekommando’s versper is, het Janek besluit om na Swede terug te keer.
Kort ná sy aankoms in Swede in 1901 publiseer Janek sy ervaringe onder die titel Bland boer och britter, Skildringar fraan kriget i Syd-Afrika 1899-1900 (Onder Boere en Britte: beskrywings van die oorlog in Suid-Afrika 1899-1900), waarvan ’n groot deel in die beskrywing hierbo opgeneem is. Later keer hy terug na Suid-Afrika, maar min is oor dié interessante man se latere lewe bekend. Hy was in 1927 wel teenwoordig by die onthulling van die monumente vir die gesneuwelde Skandinawiërs by Magersfontein.46
Ontsnappings uit die Palace-hospitaal
Ernstig siek krygsgevangenes van die Simonstadse kampe en die transportskepe is gebring na die Palace-hospitaal in Simonstad wat vir dié doel in die ou barakke ingerig is. Etlike krygsgevangenes het die geleentheid gebruik om uit die swak bewaakte hospitaal te ontsnap.
’n Oorsese koerant berig oor een geval waar 12 Boerekrygsgevangenes probeer wegkom het, maar onsuksesvol was.47 Op 15 Julie 1900 slaag die 35-jarige Julius Monchts wel daarin om uit die hospitaal te ontsnap. Luidens ’n Britse verslag was hy ’n Switser of ’n Poolse Jood wat aan Boerekant geveg het.48 Monchts se naam kom voor op die naamlys van Boerekrygsgevangenes, maar geen verdere inligting kon opgespoor word oor wat daarna van hom geword het nie. Net meer as ’n week later, op 23 Julie 1900, probeer nóg ’n krygsgevangene, die 19-jarige Kina Lophus Lassen, ook uit die hospitaal ontsnap, maar hy is vinnig aangekeer.49
In ’n verslag oor die ontsnappingspogings vanuit die hospitaal kla kol. A.K. Wyllie oor die gebrek aan veiligheidsmaatreëls by die hospitaal en dat dit met doringdraad afgesper moet word. Die veiligheidsmaatreëls by die hospitaal is daarna verskerp.50
Ná die talle ontsnappingspogings is al die krygsgevangenes van South Camp na oorsese kampe weggevoer, terwyl die gematigde en afvallige burgers na die beter ingerigte Bellevue-kamp oorgeplaas is. Daarna word geen melding van enige ontsnappingspogings meer gemaak nie. Daar was ’n doelgerigte poging deur die Britse owerhede om van moeilikheidmakers ontslae te raak deur hulle na die oorsese kampe te stuur. Onder die burgers wat tot aan die einde van die oorlog in Simonstad aangehou is, was ’n groep wat hulle bereid verklaar het om aan Britse kant te veg.51
’n Skandbrief
In die argief in Pretoria het ’n brief bewaar gebly wat ’n tasbare bewys is van verraad wat meer as 114 jaar gelede tydens ’n ontsnappingspoging gepleeg is. Op 11 Julie 1900 rig die 18-jarige Christiaan Johannes van der Westhuizen52 ’n vertroulike brief aan ’n Britse kampoffisier waarin hy die bestaan van ’n ontsnappingstonnel by die Bellevue-kamp in Simonstad onthul.53 Die brief, gerig aan kapt. J.B. Proctor, in daardie stadium tweede in bevel oor die krygsgevangenes in Simonstad, veroorsaak dat nog ’n ontsnappingspoging gefnuik word.
Op ’n skaamtelose wyse stel Van der Westhuizen in die brief voor dat Britse soldate op ’n vasgestelde tyd op ’n waskamer toeslaan van waar ’n tonnel gegrawe word. Hy onderneem dat hy en al die voornemende ontsnappers teenwoordig sal wees. Hy vra ook om aanvanklik saam met die ander in hegtenis geneem te word om te voorkom dat enigiemand iets oor sy betrokkenheid vermoed.54
Die Bellevue-kamp was teen ’n skuinste geleë en het ’n mooi uitsig oor die baai gehad. ’n Groepie krygsgevangenes het die moeilike taak aangepak en ’n tonnel begin grawe vanuit die waskamer wat die naaste aan die uitgang na die swemplek op die strand was. Die grond in die Bellevue-kamp was egter nie so los soos dié in South Camp nie, wat sake vir die tonnelgrawers aansienlik bemoeilik het. H. de Graaf skryf in sy dagboek hoe ander tonnelgrawers op die terrein gesukkel het: “’n [K]lomp van ons (het) hard gegrawe aan tonnels, maar iedere keer moes dit gestaak word vanweë die groot klippe waarop ons afgekom het.”55 Op die tyd wat Van der Westhuizen voorgestel het, slaan die wagte toe met militêre presisie met al die samesweerders in die waskamer teenwoordig. Die operasie is onder die direkte beheer van kol. Wyllie, die bevelvoerder oor die krygsgevangenes, uitgevoer. Op sy bevel neem drie offisiere saam met die wagte posisie in op die wagplatform naaste aan die waskamer met die uitdruklike bevel om enigeen te skiet wat die vertrek sonder toestemming verlaat. Ekstra soldate word teen die heining ontplooi. Wyllie, asook kapt. Proctor, drie onderoffisiere en agt manskappe storm deur die hoofhek na die waskamer. Die verrassing is volkome. Hulle betrap nege mans in die waskamer.56
’n Paar dae later skryf Wyllie in sy verslag: “There was no tunneling going on at the moment, but a knife, and a piece of iron evidently used for digging was picked up.”57 Hy meld ook hy het in die noordoostelike hoek van die waskamer ’n vertikale skag met ’n diepte van sowat twee meter gevind. Van daar is ’n onvoltooide horisontale skag van sowat vyf meter in die rigting van die see gegrawe. ’n Plat bord is daar naby gevind wat klaarblyklik gebruik is om die opening van die gat te bedek.
Wyllie het dadelik opdrag gegee dat die gat opgevul moes word, terwyl die verdagtes na die tronk laat afmarsjeer is. By die hoofhek het ’n krygsgevangene sy misnoeë te kenne gegee deur ’n groot klip na die wagte te slinger wat hulle rakelings gemis en teen die hek vasgeslaan het. Wyllie kon nie vasstel wie die klip gegooi het nie.58
Van der Westhuizen se brief onthul nie die motivering vir sy verraad nie. As hy gehoop het om op parool vrygelaat te word of ’n ander vergunning te kry, was sy teleurstelling waarskynlik groot. Sy verraad het hom nie gehelp om verbanning na ’n oorsese kamp vry te spring nie, want hy is later met die Cambridge na Ceylon gestuur en in die Diyatalawa-kamp aangehou. Vir die res van sy lewe sou hy seker vir sy verraad gebrandmerk gewees het.
Dié terugslag sou die 20-jarige Leopold Bedenhamer, een van die tonnelgrawers wat in die waskamer betrap is, nie laat afsien van sy ontvlugtingsplanne nie. In Ceylon sou hy weer probeer ontsnap – maar daardie keer met noodlottige gevolge (meer daaroor in hoofstuk 13).
5
DIE GROOTSTE ONTSNAPPING
St. Helena? Nooit!
Só het die groep krygsgevangenes wat betrokke was by die onsuksesvolle tonnelgrawery uit die gemakshuisie in South Camp by Simonstad onderling onderneem. Hulle het ’n eed geneem dat hulle nie na St. Helena gestuur sou word nie en planne begin beraam om so gou moontlik weer te probeer ontsnap. Dit was telkens dieselfde vuurvreters wat geweier het om dit te laat vaar. Hierdie poging sou uiteindelik die grootste deur krygsgevangenes in die Anglo-Boereoorlog wees.
Hul plan het nie dieselfde sofistikasie as die tonnelgrawery geverg nie, maar dit was nogtans lewensgevaarlik. Reeds die dag nadat hul tonnel vanuit die gemakshuisie ontdek is, het die groep besluit om ’n gat deur die twee draadversperrings te maak waardeur ’n groot groep een vir een deur die dead space sou kruip. Die wagte se duidelike opdrag was om enigeen dood te skiet wat in die dead space betrap word. Dit was ’n laaste, desperate poging om weg te kom voordat baie van die krygsgevangenes na St. Helena gestuur sou word. Aansienlik meer krygsgevangenes sou hierdie keer by die poging betrek word, maar