Tydens Devenish se verwydering het die krygsgevangenes oproerig begin raak. Janek skryf die groep Boere wat om wraak geskree het, was ’n tyd lank buite hulself van woede: “Dit het ’n oomblik gelyk of die Boere hulle op die wagte wou werp en korte mette met die verraaier maak, maar toe by sy vertrek moeilikheid ontstaan, is al die kanonne van die fort op ons gerig en gelukkig het die manne betyds hul verstand ten opsigte van die gevangene gebruik. Sou die Boere die ellendeling in die hande gekry het, sou hy stellig ewe kort as onaangename oomblikke beleef het.”22
Sommige van die burgers wou hul ongelukkigheid steeds op ’n tasbare manier te kenne gee. In sy haas om weg te kom, het Devenish sy gepakte tasse agtergelaat. Dit is oopgebreek en toe inkriminerende dokumente daarin gevind word, het die oproeriges dit onder luide gejuig aan die brand gesteek.
Kort daarna kom dit aan die lig dat ’n tweede verraaier die Britte ook van inligting voorsien het. Hy was ’n Transvaler, adj. James Muller van Johannesburg. Anders as Devenish, wat op parool vrygelaat is, is Muller om onbekende redes na St. Helena gestuur. Sy naam kom later voor op die Britse verslag met die naamlyste van Boerekrygsgevangenes op St. Helena wat hulle bereid verklaar het om na Suid-Afrika terug te keer en aan die Britse kant te veg. Daar sou Muller een van die grootste verraaiers word.23
Ná die ontdekking van die tonnel moes die krygsgevangenes hul tente gereeld afslaan en die ronde houtvloere, wat uit vier kwart-segmente bestaan het, oplig. Die soldate het die grond waarop die houtvloere gestaan het dan met lang skerppunt-ysterstawe ondersoek.24 Dit sou al hoe moeiliker word om met ’n tonnel uit aanhouding te ontsnap.
’n Tonnel en ’n gemakshuisie
’n Tweede tonnelontsnapping uit South Camp wat goed opgeteken is, is een waarby ’n groep van 12 jong Afrikaners – onder wie die onstuitbare Kepler de Meillon – betrokke was. Hulle besluit op 1 April 1900 om ’n tonnel vanuit ’n alleenstaande buitetoilet te grawe. ’n Medegevangene het De Meillon later as “die siel van dié tonnel” beskryf en hy is bygestaan deur kol. Schiel se adjudant, Willie van den Berg.25 Van den Berg was blykbaar van dieselfde stoffasie as De Meillon en het nie sommer vir gevaar teruggedeins nie.
Die krygsgevangenes het deur die nag vrye toegang tot die toilette gehad en dit is nie altyd so sorgvuldig deur die Britte geïnspekteer soos die tente nie. Anders as met die tente se vloere wat ná die ontdekking van die “Lang Slang” vir inspeksie opgelig is, is die kleinhuisies s’n laat staan.26
Dieselfde aand begin hulle vanuit die gemakshuisie te grawe op die plek waar ’n toiletemmer gestaan het. Toe dit lig word, het hulle die gat met ’n plank toegemaak, grond daaroor gestrooi en die emmer weer op sy ou plek teruggesit. Die enigste gereedskap tot hul beskikking was tafelmesse en blikborde. Nadat die vorige tonnel ontdek is, het die Britte enige moontlike hulpmiddels uit die kamp verwyder.
Die krygsgevangene J. Teengs het hierdie skets van South Camp in sy dagboek gemaak en die plekke aangedui waar twee tonnels gegrawe is, asook die plek waar 30 krygsgevangenes later deur die veiligheidsheining ontsnap het.
’n Uitdaging wat die tonnelgrawers te bowe moes kom, was dat die grond uit die gat witterig was, terwyl die sand wat die kleinhuisie se vloer bedek het rooi was. Die grond moes toe in kouse en sakdoeke weggedra en tussen die tente gestrooi word. Die grawers het langs die veiligheidsdraad ’n hol ysterpyp as ’n luggat laat uitsteek. Hulle het by geleentheid daar gaan sit en gemaak asof hulle gesels terwyl een op sy sy gelê en deur die pyp met die grawers gekommunikeer het.
Willie van den Berg vertel jare later hoe fisiek uitmergelend die grawery was: “Dit was ’n baie onaangename taak, want die gat moes bedek bly met die plank en die emmer terwyl ons binne-in die tonnel besig was. Lug en lig was daar nie, en die hitte byna ondraaglik; maar wat sal ’n mens nie alles verduur om sy vryheid te bekom nie!”27
’n Ander burger wat betrokke was, vertel meer as een grawer was gelyktydig doenig in die tonnel: “Die grawers, met hul kaal bolywe, het later so ses voet van mekaar af gehurk, met gesigte vorentoe (na die oostekant).”28 Die grond is tussen hul gehurkte bene na agter gegooi om verwyder te word.
Ook dié tonnel het eenkeer aan die voorpunt toegeval op die plek waar Van den Berg besig was om te grawe. Die ineenstorting het amper sy lewe geëis. In sy herinneringe vertel die krygsgevangene Gert Jooste wat daarna gebeur het en wat Van den Berg se reaksie was:
Ná drie minute het hulle hom [Van den Berg] los gegrawe, en hy was vir ’n wonder nog by sy bewussyn. ‘Dis nie sodanig die drie minute se asem ophou nie, maar die gewig van die grond en die angs wat jou gô uitpers,’ het Willie gesê. ‘Ek neem gereeld my liggaamsoefeninge en ook asemhaaloefeninge, anders was ek nou seker oorlede Willie.’ Die middag in die see en op die sand het hom weer reggeruk en die volgende môre, toe die môreskofploeg sak, was hy weer daar.29
Die vierde dag kry die grawers inligting dat hulle binne enkele dae na St. Helena weggevoer sou word. Hulle werk daardie aand met koorsagtige ywer om die tonnel klaar te kry sodat hulle die volgende oggend net ná die eerste aflees van die naamlys kon uitglip. Die wagte was bedags minder waaksaam as snags. Intussen het die voornemende ontsnappers wat Boerebaarde gehad het dit afgeskeer of net ’n bokbaardjie of netjiese snor oorgehou om hulle beter tussen die Kaapse burgerlikes te laat inpas.
Teen 07:00 die oggend was die tonnel klaar. ’n Klein opening, “nie groter as ’n muisgat nie”, is aan die eindpunt van die tonnel buite die kamp gemaak.30 Weens hul haas kon die tonnelgrawers die laaste grond nie tussen die tente gaan strooi nie. Die wit grond wat uitgehaal is, moes toe noodgedwonge oor die vloer van die gemakshuisie gestrooi word, met die gevolg dat die oppervlak heelwat hoër en van ’n ander kleur as die vorige dag was. Die spanning het hoog geloop voor die inspeksie wat die Britse offisiere oudergewoonte om 09:00 uitgevoer het.
Die offisiere het egter glad nie opgelet dat die sand wit of die vloer hoër was nie. Die ontsnappers se verligting was wel van korte duur. ’n Groot swart Airedale-terriër, die soldate se waghond, het toevallig verby die klein gat aan die eindpunt van die tonnel gestap, daaraan gesnuffel en daarin begin grawe. Toe die gat skielik onder hom oopval, het hy ingetuimel, maar weer uitgespring en blaffend laat spaander. Die hond se geblaf het die soldate se aandag getrek. Hulle was binne oomblikke rondom die tonnel se opening en die ontsnappingspoging was daarmee heen.31
Lewend op die strand begrawe
Al het dié twee tonnelontsnappingspogings misluk, was daar ander vindingryke pogings uit die kampe by Simonstad wat wel suksesvol was. Die Sweed Hjalmar Petterson Janek het hom nie laat afskrik deur die “Lang Slang”-tonnel wat op hom ineengestort en amper sy lewe gekos het nie, ook nie daardeur dat hulle nie in hul ontsnappingspoging geslaag het nie. Inteendeel, niks kon sy vryheidsdrang aan bande lê nie.
Janek was ’n kleurryke figuur – ’n selfversekerde avontuurlustige wat tydens sy krygsgevangenskap ’n merkwaardige geskiedenis van ontsnappingspogings opgebou het. Hy is vermoedelik in 1876 in Hälsingborg in Swede gebore. Voordat hy na Suid-Afrika gekom het, was hy ’n tyd lank ’n matroos en het hy verskeie wêrelddele besoek. In die 1890’s het hy in diens van die NZASM getree. Hy het in 1897 as vrywilliger saam met ’n Boerekommando aan ’n veldtog in Swaziland deelgeneem.
Aan die begin van die Anglo-Boereoorlog was Janek waarskynlik reeds goed in sy aangenome vaderland gevestig. As lid van die Skandinawiese korps is hy by Magersfontein gewond en gevange geneem.32 Die klein groepie Skandinawiërs wat by Magersfontein die amperse uitwissing van hul korps oorleef het en gevange geneem is, was ware vuurvreters. Die meerderheid van hulle het reeds voor die uitbreking van die oorlog in Transvaal gewoon en was verbonde aan die NZASM of het op die myne aan die Witwatersrand gewerk.33
South Camp was skaars 50 m van die see. Soggens en smiddags is die krygsgevangenes toegelaat om na die strand te gaan waar hulle in ’n sloep kon swem. Vlaggies in die water het aangedui hoe diep hulle kon ingaan. Op land het doringdraadversperrings die gebied afgebaken waar gewapende wagte ’n streng oog oor die krygsgevangenes gehou het, wat ontsnapping bykans onmoontlik gemaak het.34
Tydens so ’n swemgeleentheid