Die vertikale skag was sowat twee meter diep, waarna hulle ’n horisontale skag begin grawe het. Aan die begin het dit nie te moeilik gegaan nie. Die grond in die tonnel het aanvanklik bestaan uit donker, los sand, gemeng met skulpe. Om die dak van die tonnel te versterk, is dit boogvormig gemaak en met hout uitgevoer.12 Namate hulle gevorder het, het die grond harder geword, wat die grawery aansienlik moeiliker gemaak het. Al die werk moes in algehele stilte en donkerte uitgevoer word. Dit was uitmergelend. Leendert Ruijssenaers vertel een van die grawers het eenkeer heeltemal rou aan die bors en arms uit die tonnel gekom.13
Die los grond is verwyder in ’n plat, langwerpige kroketdoos waaraan ’n tou vasgemaak is sodat dit heen en weer getrek kon word. ’n Paar burgers het van ou klere sakke gemaak waaruit die grond oor die kamp versprei is sodat die vragte grond wat uitgehaal is nie agterdog moes wek nie. Die sakke is onder ’n jas vasgebind en het gaatjies gehad sodat dit geleidelik leeggemaak kon word nadat die draer ’n rukkie lank rondgestap het. Ook wanneer die krygsgevangenes toegelaat is om onder bewaking in die see te gaan swem, is die grond stilweg op die strand gestrooi.
Om te verseker dat die opening van die tonnel op die vasgestelde plek tussen die struike uitkom, is ’n dik staaldraad van ongeveer drie meter lank deur die dak van die tonnel na buite gesteek. Die staaldraad is van die binneste draadheining afgeknip sonder dat die wagte dit agtergekom het. ’n Lid van die groep sou dan buite die tent gaan staan om die plek te merk waar die draad uitkom, waarna hy vir die helpers in die tent sou fluit, wat op hul beurt met ’n vislyn na die grawers gesein het om die draad terug te trek. Op dié manier het die draad net enkele oomblikke lank onopgemerk bo die grond uitgesteek.
Die vertelling van een van die grawers, die 24-jarige Sweed Hjalmar Petterson Janek, gee ’n mens ’n goeie idee van presies hoe angswekkend en gevaarlik die tonnelgrawery was:
Dit is onbegryplik dat die Engelse nooit die lewendige verkeer van en na die tent opgemerk het nie …
Hoe verder ons in die tonnel gevorder het, hoe moeiliker het die arbeid geword. Toe die lug daarin spoedig sleg word, kon ons net ’n kort tydjie sonder onderbreking graaf en dit was heeltemal onmoontlik om lig te brand. Ons moes dus in volslae duisternis werk en dit het natuurlik die werk aansienlik bemoeilik. Die dak van die tonnel het verskeie kere op swak plekke ingestort en ons moes dit ondersteun met ons brandhout wat ons gespaar het deur heimlik ons kos by ander te kook. Daar die brandhout bestaan het uit opgebreekte sementvate, kon ons aan niks geskikter vir die doel dink nie …
Een van die instortings het amper ’n paar van ons die lewe gekos. Ons was benede in die verste end van die tonnel toe die dak agter ons neerstort. Die bloed het ons na die kop gevlieg, ons ore het toegeslaan en in die keel het ’n verstikkende gevoel gekom. Daarby het die aaklige besef van lewend begraaf te wees gekom sonder hoop op enige uitsig op redding. Die tonnel was so laag dat ’n mens daarin slegs op elmboë en knieë kon kruip, en so smal dat jy dikwels met skouers en heupe teen die wande gestoot het. Omdraai was daarom heeltemal onmoontlik. Hoe lank ons daar gelê het, kan nie presies bepaal word nie, maar toe ons deur die kamerade uitgehaal is, was ons albei meer dood as lewend; hulle het gelukkig die geraas gehoor en dadelik begin om die neergestorte sand weg te graaf …
Dit het verskeie dae geduur voor iemand van ons weer die moed had om in die onderwêreld af te daal, maar die mag van die gewoonte is groot en omdat ons onderneming meer as halfgereed was, wou ons nie tou opgooi nie. Met inagneming van die grootste versigtigheid het ons daarin geslaag om verdere ernstige instortings te vermy en nadat ons op ’n egte mol afgekom het en deur sy gange goeie toevoer van lug gekry het, kon ons lig brand en sowel vinniger as met minder risiko werk.
Na aanleiding daarvan het ons ’n groot fees gehou waarop die tonnel “die Lang Slang” gedoop is weens sy ietwat slingerende gang.14
Daar was ander spanningsvolle oomblikke toe die grawers amper betrap is. Op ’n dag was Janek alleen in die tent toe kaptein J.J.B. Proctor, in daardie stadium die Britse kampkommandant, daar aangekom het. Die enigste manier waarop Janek met die grawers kon kontak maak, was met die vislyn wat hy om sy skoen gedraai en soos ’n sinjaal gebruik het om boodskappe te stuur. Proctor het op ’n omgekeerde houtkis gaan sit wat ook as skryftafel gedien het. Die kis is reg bo-op die opening van die tonnel geplaas om dit te verbloem. Baron Fägerskjöld was juis toe in die tonnel besig om, in Janek se woorde, “soos ’n perd met die kroketdoos te sweet”. Gelukkig het Janek daarin geslaag om Fägerskjöld en sy maat betyds met die sinjaallyn te waarsku om stil te lê totdat Proctor die tent verlaat het.15
Daar is beplan dat ’n groep van sowat 150 uitgesoekte krygsgevangenes aan die ontsnapping sou deelneem. Die meerderheid van hulle sou eers op die dag van die ontsnapping daarvan in kennis gestel word. ’n Omvattende Britse verslag wat kort ná die ontsnappingspoging opgestel is, toon hoe haarfyn alles beplan is. Dit lui onder meer:
•Daar was ’n organisasienetwerk wat deurentyd in noue verbinding met pro-Boere buite die kamp was;
•Vervalste papiergeld en dokumente is in die kamp vervaardig sodat die ontsnaptes dit daarbuite kon gebruik;
•’n Kleremaker van Schiel buite die kamp het kakieklere gemaak wat soos sekere Britse regimente se uniforms gelyk het;
•’n Gehuurde Franse skip het iewers gereed gelê om die ontsnaptes op te pik en na Delagoabaai in Mosambiek te neem. Van daar sou hulle na Transvaal kon reis en weer by die Boeremagte aansluit.16
Die Britse ondersoek toon ook ’n sersant was die krygsgevangenes moontlik behulpsaam. Dit was dalk ’n plaaslike inwoner wat die Boere simpatiekgesind was, of miskien was hy gewoon omkoopbaar. Die argivale stukke werp in elk geval nie meer lig op die ondersoek na dié bewering nie.17
Nadat dit begin Maart aan die lig gekom het dat ’n groot groep krygsgevangenes binnekort na die nuwe Bellevue-kamp oorgeplaas sou word, is besluit om die ontsnappingsdatum van Vrydag 23 Maart 1900 tot Saterdag 10 Maart te vervroeg. Saterdae was markdag in Simonstad, wat beteken het die dorpie was besiger as op weeksdae en dit sou vir die ontsnaptes makliker wees om tussen die mense te verdwyn.
In sy dagboek noem Hugo van Niekerk die tonnel moes ter elfder ure groter gemaak word omdat Schiel te “dik” was om daardeur te ontsnap.18 Die tonnelgrawers het behoorlik oorgeborrel van geesdrif vir die groot dag. Dit het ’n soort opgewonde voortvarendheid onder hulle laat ontstaan. Vermakerige slagspreuke is gemaak wat hulle vir die bewaarders wou agterlaat. Die voortydige bravade het Ruijssenaers laat opmerk: “Hier hebben we de huid verkocht vóór den beer meester te zijn …”19
Vrydagaand 9 Maart 1900 doen een van die grawers die laaste afrondingswerk aan die einde van die tonnel. Die opening sou eers die volgende oggend gemaak word. Bo hom hoor hy voetstappe en soldate wat praat en al hoe nader beweeg na waar die opening van die tonnel sal wees. Tot sy ontsteltenis moet hy uit hul gesprek aflei die Britse wagte is bewus van die tonnel. Hy hoor die soldate sê hulle gaan elkeen van die ontsnappers wat by die tonnel uitkom stilletjies met bajonette doodsteek as ’n les vir al die ander krygsgevangenes.
Volgens Janek het hulle dié dreigement ernstig opgeneem. Daar kon nie vasgestel word of dit blote bangmaakpraatjies was nie, maar Britse onderoffisiere het wel aan die krygsgevangenes genoem die drastiese optrede moes as toekomstige afskrikmiddel dien.20
Die tonnelgrawers is oorval deur ’n gevoel van magtelose teleurstelling. Al hul harde werk was puur verniet. Hulle het ook geweet dit kon net verraad gewees het wat die Britte na die tonnel gelei het. Hulle het besluit om nie meer die volgende dag te probeer ontsnap nie en in spanning gewag om te sien wat gebeur. Die Saterdag het die Britse kampowerheid egter niks gedoen nie.
Die Sondag het ’n sterk afdeling soldate en offisiere die kamp met mening binnegekom en die krygsgevangenes aangesê om al die tente af te slaan en die houtvloere op te lig. Toe van hulle weier, het die soldate dit met geweld bo-op hulle afgebreek. Die soldate het die opening van die tonnel in die offisierstent maklik gevind.
Die Maandagoggend is die Britse soldate luidkeels deur die krygsgevangenes uitgejou toe hulle baron Fägerskjöld uit die kamp verwyder het. Toe die Britte egter ook ’n redelik onbelangrike krygsgevangene verwyder, het die burgers geweet