Uiteindelik het die Hanekoms se optrede hulle egter niks gebaat nie. Hulle is ook oorsee gestuur en wel na die krygsgevangekamp by Diyatalawa in Ceylon.45
Die SS Catalonia en die SS Roslin Castle
In sy boek Twice Captured: A Record of Adventure during the Boer War wat in 1900 verskyn het, skryf die graaf van Rosslyn drie Boerekrygsgevangenes het in Simonsbaai vanaf die SS Catalonia probeer ontsnap. Ander bronne maak nie melding daarvan nie. Rosslyn het Suid-Afrika vroeg in 1900 as korrespondent van die Britse koerante Daily Mail en Sphere besoek. Rosslyn vertel drie burgers het met reddingsgordels van die Catalonia probeer ontsnap: “One of the three men was picked up twenty-four hours later on shore, another was caught by the patrol-boat hanging on to a buoy, and the third is believed to have fallen a victim to sharks, which abound in these waters.”46
Die Catalonia, een van die oudste skepe van die Cunard-skeepsredery, het einde November 1899 in Kaapstad aangekom en daarna ononderbroke tydens die oorlog as aanhouding-en-transportskip vir krygsgevangenes diens gedoen.47 Die Catalonia se naam is in die annale verewig danksy ’n skouspelagtige ontsnapping deur vyf Boerekrygsgevangenes in die hawe van Colombo in Desember 1900. Dié ontsnapping deur die sogenaamde vyf swemmers het wêreldwyd belangstelling ontlok. Op pad na Ceylon was daar ook ’n mislukte poging van burgers om die skip te kaap, maar later meer hieroor.48
Die transportskip SS Roslin Castle is deur die Britse matrose die “Rolling Castle” gedoop weens die skip se onophoudelike gerol, wat ’n vaart baie onaangenaam gemaak het. In Maart 1901 het die Roslin Castle heen en weer tussen Durban en Kaapstad gevaar met ’n vrag krygsgevangenes terwyl die skip onder kwarantyn was. Dit was ’n konstante gevaar dat aansteeklike siektes soos builepes en masels kon uitbreek op die skepe waar ’n groot aantal mense in ’n klein ruimte geplaas is.49
Aan die einde van daardie maand het die Roslin Castle in Tafelbaai geanker gelê. Die krygsgevangene Jacobus Blignaut skryf in sy reisjoernaal oor drie medekrygsgevangenes wat van die skip probeer wegkom het, maar sonder om hul name te noem: “In die aand tussen omtrent 7 en 8 uur het drie van ons burgers oorboord gespring, maar die water was onstuimig en baie koud sodat hulle nie kon uithou om weg te swem nie en hulle moes toe weer om hulp roep. Toe gewaar die wagte hulle en hulle is dadelik opgetrek. Alles was toe in rep en roer.”50
Die ontsnappingspoging word bevestig deur Pieter Kolver van Fauresmith wat in sy herinneringe meld hy en vyf ander burgers was betrokke by die ontsnappingspoging, maar ook sonder om die ander se name te noem. Volgens hom het hulle ’n matroos omgekoop om ses reddingsboeie te steel. Dié het dit weggesteek en die groep het afgespreek om op ’n bepaalde aand na die land te swem. Hoewel dit op die betrokke aand besonder onstuimig was, wou hulle die ontsnapping nie uitstel nie. “Die golwe slaan hoog teen die boeg, maar ons (kon) nie langer wag nie. Die eerste wat afsak na die water moes voor om die skip swem en aan die ankerketting vashou en daar wag op die ander.”51
Drie burgers was reeds in die water toe Kolver aan die beurt kom. Hy was nog besig om oor die skip se reling te klim toe een van die drie waarskynlik paniekerig geraak het in die onstuimige see. Die wagte het hom gehoor en alarm gemaak. Al drie is daarna deur die matrose na die skip opgetrek.
Kolver en die ander twee op die dek het ongemerk weggeglip. Hy sê hy het die drie wat betrap is bitter jammer gekry, want hulle is opgesluit gehou totdat hulle Indië uiteindelik bereik het.52
Die SS Bavarian53 en SS Hawarden Castle54
Aan die begin van Maart 1902 lê die SS Bavarian buite die Durbanse hawe met meer as 1 000 krygsgevangenes aan boord. Op die oorvol skip moes die goedereruim ook vir slaapplek aangewend word. Onder die gevangenes is daar kinders so jonk as agt jaar en ook bejaardes van in die 70.
Ds. A.P. Burger vertel in sy herinneringe een van die gevangenes, ene Leipoldt, het oorboord gespring en begin swem na ’n Duitse oorlogskip wat in die baai gelê het.55 Die see was te onstuimig vir hom, met die gevolg dat hy na die Bavarian moes terugkeer. Die Britte het hom opgetrek en ’n week lank in ’n sel opgesluit.
Volgens Burger is al die gevangenes gestraf: “Ons moes toe almal daarvoor boet en al die gevangenes is na die donker bedompige hol onderin die skip gedrywe. Daar was dit so warm dat die sweet ons weldra afgetap het, maar niemand is vergun om na die dek te gaan nie.” Leipoldt is daarna saam met die ander gevangenes na Indië geneem.56
Die SS Hawarden Castle het Dinsdag 23 April 1901 in die hawe van Bombaai (tans Moembaai) aangekom met die eerste 512 Boerekrygsgevangenes wat na Indië gestuur is. Ten spyte van die drukkende hitte is die gevangenes nie onmiddellik aan land geneem nie. Terwyl hulle in die hawe lê, ontsnap George Grey, ’n 45-jarige Johannesburger.57 Volgens The Cape Times het Grey daarin geslaag om tussen die mensemassa in die stad te verdwyn, wat die Britse owerhede selfs laat vermoed het hy het die stad dalk geken.58
Dit is egter te betwyfel of Grey so maklik sou kon wegkom, want hy sou as Europeër duidelik uitgestaan het. Hoewel die ontsnapping deur amptelike Britse verslae bevestig word, is dit opvallend dat geeneen van die herinneringe van krygsgevangenes wat deur die Hawarden vervoer is van sy ontsnapping melding maak nie. Moontlik was hulle nie daarvan bewus nie. In sy herinneringe noem ds. Daniël Viljoen wel op 24 April 1901 daar is by die krygsgevangenes se aankoms by hul bestemming in Ahmednagar gehoor ’n krygsgevangene het ontsnap. Al noem Viljoen nie die gevangene se naam nie, verwys hy waarskynlik na Grey.59 Grey is egter weer gevange geneem, want hy word op die amptelike lyste as ’n krygsgevangene in die Ahmednagar-fort in Indië aangedui.
Die SS Sunda60 en die SS Lake Erie
’n Unieke ontsnapping het kort ná die einde van die oorlog vanaf die transport-en-passasierskip SS Sunda plaasgevind. Max Teinert was ’n eiesoortige republikeinsgesinde Oostenryker wat by die Boeremagte wou aansluit. Hy het hom aan die begin van 1901 op dieselfde vaart na Duits-Wes-Afrika bevind as die sogenaamde vyf swemmers (sien hoofstuk 9). Teinert het ná heelwat omswerwinge naby Brandvlei in die Kaapkolonie by ’n afdeling van genl. Manie Maritz se kommando aangesluit, maar is later gevange geneem. Hy is aan sabotasie skuldig bevind en tot sewe jaar harde arbeid gevonnis, wat hy in Bermuda moes uitdien. Ná die beëindiging van die oorlog is hy saam met ander Kaapse rebelle op die Sunda na Suid-Afrika teruggestuur om vir verdere beregting aan die Kaapse regering uitgelewer te word.
Die skip het tydens sy vaart die Kanariese Eilande aangedoen om steenkool op te neem.61 Die wagte is met die skip se aankoms verdubbel om te verhoed dat die rebelle, wat in ’n ander posisie as die gewone krygsgevangenes was, wegkom. Teinert het misluk met ’n vorige poging om van Bermuda te ontvlug, maar by die Kanariese Eilande slaag hy daarin om verby twee rye wagte te glip en ongesiens langs die skip tot in die water af te daal. Ná twee uur se geworstel deur die golwe het hy voet aan wal gesit. Op land moes Teinert oor ’n hoë wal klim en in die proses is hy amper noodlottig beseer.
Eers toe die skip oor die ewenaar was, het die wagte agtergekom hy is weg. Sy medegevangenes het elke keer met die aftel van die name daarin geslaag om vir hom in te staan. Teinert het ’n versteekte armband met genoeg goue ponde gehad om vir sy vaart na Engeland te betaal. Van daar het hy na Europa gereis. Ons keer later terug na die kleurvolle Teinert se ondervindinge tydens en ná die oorlog en sy tragiese einde.62
’n Oudkrygsgevangene, Gert Jooste, het vier dekades later in Die Brandwag geskryf van ’n ontsnappingspoging deur vyf burgers van die SS Erie terwyl dit in Tafelbaai gelê het, maar geen bevestiging hiervoor kon in ander bronne gevind word nie.63
Vals alarm op die SS Orient
Tussen die swaarkry op die skepe was daar darem ook soms ligte oomblikke.