Die aand van 7 Maart het ’n groot rumoer onder die wagte uitgebreek toe hulle alarm maak oor ’n moontlike ontsnapping. Die meeste krygsgevangenes het nie geweet wat aangaan nie, maar later het die wagte hulle vertel ’n verdagte boot is in die nabyheid van die Orient opgemerk. Die wagte op die skip is dadelik verdubbel, terwyl wagbote van die vloot om die skip begin patrolleer het.
Wanneer een van die wagbote verby ’n sekere punt van die Orient gevaar het, het die wag die gebruiklike “Boat ahoy!” geskree, waarop daar vanuit die wagboot met “Guard boat!” geantwoord is. Elke keer wanneer “Boat ahoy” geskree is, het een van die krygsgevangenes, Alwyn Rautenbach, hard gekoggel met “daar’s ’n haai!”64 Rautenbach moes sy streke staak toe ’n omgekrapte wag hom met ’n bajonet wou steek.
4
SIMONSTAD – SOUTH CAMP EN BELLEVUE-KAMP
Nadat die Britse owerhede ’n krygsgevangekamp by Simonstad aangelê het, is begin om van die gevangenes op die skepe daarheen te stuur. Die eerste kamp is op die vloot se sportterrein tussen die oostelike vloot-dokwerf en Seaforthstrand opgerig. Dit was teen Februarie 1900 gereed – vier maande ná die begin van die oorlog – en het as South Camp bekend gestaan.
’n Tweede, groter en meer permanente kamp is ’n rukkie later suid van Simonstad tussen Boulderstrand en Froggy Pond en tussen die hoofweg na Kaappunt en die see aangelê, waar die gholfbaan vandag is. Dit is Bellevue-kamp genoem, na die woning met die mooi uitsig wat vroeër daar gebou is.1
Die kampe by Simonstad was veronderstel om dit vir die krygsgevangenes moeilik te maak om te ontsnap. Al twee kampe is in die nag behoorlik deur elektriese ligte op strategiese plekke verlig. ’n Dubbele doringdraadversperring met ’n sogenaamde dooie gebied (dead space) daartussen het die grense om die kampe uitgemaak. Oral was waarskuwingsborde op dat enigeen wat die gebied binnegaan, doodgeskiet sal word. Gewapende soldate het op torings oor die kampe wag gehou terwyl ander te voet daaromheen gepatrolleer het. Indien nodig kon Maxim-masjiengewere vinnig ontplooi word. Grotendeels dieselfde soort veiligheidstrukture is by van die latere krygsgevangekampe elders opgerig.2
South Camp was betreklik klein, minder as 150 m by 200 m, wat die bewaking daarvan vergemaklik het. Aan die see se kant was dit nog moeiliker om te ontsnap. Lady Briggs, die vrou van ’n Britse vlootamptenaar, het die veiligheidsituasie by die twee Simonstadse kampe in die eerste helfte van 1900 soos volg beskryf: “Simon’s Bay is brilliantly illuminated during the whole night by many searchlights that are kept constantly turned on the transports employed as prison ships and on the camps of the prisoners of war. A picket-boat supplied by the flagship also patrols the harbour.”3
Kort ná hul aankoms by South Camp aan die begin van Februarie 1900 begin die krygsgevangenes egter reeds planne beraam om te ontsnap. Hulle het hulle duidelik nie deur die veiligheidsmaatreëls laat afskrik nie. Verskeie oorsese koerante berig byvoorbeeld oor ’n ontsnappingspoging wat kort ná die eerste krygsgevangenes se aankoms plaasgevind het. Die North Otago Times skryf: “Almost the first night on shore … has been signalised by a desperate attempt to escape on the part of five prisoners. In some mysterious way the men became possessed of firearms, and shot at a warder who was wounded. The alarm was given, and in the melee which ensued two of the five prisoners, in trying to escape, were wounded. The other three were recaptured.”4
Tussen Februarie en April 1900 was daar verskeie pogings om deur tonnels uit South Camp te ontsnap. Die besonderhede van sommige van dié pogings het verlore geraak, maar inligting oor twee het bewaar gebly.5
Hierin was die Boerekrygsgevangenes nie uniek nie, maar hulle het ’n tendens voortgesit wat ook in die twee latere wêreldoorloë gevolg sou word. In die Amerikaanse Burgeroorlog was daar in 1864 ’n legendariese ontsnapping deur ’n tonnel deur offisiere van die Noordelike State uit die Libby-gevangenis in Richmond. Die bekroonde rolprent The Great Escape (1963) gedenk weer die gewaagde ontsnapping deur ’n tonnel uit ’n Duitse krygsgevangekamp tydens die Tweede Wêreldoorlog.
Krygsgevangenes moet verskeie lewensgevaarlike hindernisse trotseer om ’n tonnel te grawe. Die opening van die tonnel begin gewoonlik met ’n vertikale skag. Daarna volg die horisontale gang wat, indien daar nie behoorlike ventilasie is nie, binne enkele meters gou onvoldoende suurstof het. Dit verg boonop groot kundigheid om so ’n tonnel in die donker reguit te grawe. Die Boerekrygsgevangenes sou ook met hopeloos onvoldoende gereedskap moes klaarkom.
Nie net is ’n gebrek aan voldoende suurstof ’n voortdurende uitdaging nie, maar daar is ook altyd die gevaar dat die tonnel kan intuimel en grawers laat versmoor. Enigeen met engtevrees sou ook sukkel om hulle in die nou tonnels te begewe. Gegewe die gebrek aan lig, lug en spasie was dit dus maar net ’n klein groepie wat gewoonlik vir die grawery kans gesien het. Die tonnelgrawery was nie net gevaarlik en veeleisend nie, maar daar was ook die uiterste spanning oor of hulle betrap sou word.
Dit het gou duidelik geword dat daar onder die eerste krygsgevangenes in Simonstad ’n groep was wat moeilik aan bande gelê sou word. Onder hulle was heelparty myners, veral Skandinawiërs wat voor die oorlog op die Witwatersrandse myne gewerk het. Die meesterbrein met die tonnelgrawery was die 29-jarige baron Axel Helge Fägerskjöld, ’n Sweedse ingenieur. Hy is as spoorwegingenieur in Swede opgelei en het etlike jare voor die oorlog in daardie hoedanigheid in diens van die NZASM in Pretoria getree. As lid van die Skandinawiese korps is hy by Magersfontein gewond en gevange geneem en ná sy herstel na Simonstad gestuur. Die tonnelgrawery het sy erns geword.6
Die offisier met die hoogste rang onder die eerste groep krygsgevangenes by Simonstad was ’n Duitser, kol. Adolf Friedrich Schiel, wat hom in 1878 in Transvaal gevestig het. Schiel het hom volledig met die Boeresaak vereenselwig en ook met ’n Afrikanervrou getrou. Hy het later ook Transvaalse burgerskap aangeneem en het verskeie staatsposte in onder meer die gevangenis en polisie beklee. Voor die oorlog was hy met die rang van luitenant-kolonel aan die Transvaalse polisie of Zuid-Afrikaansche Republiek Politie (ZARP) verbonde. Met die uitbreking van die oorlog word hy bevelvoerder van die Duitse vrywilligerskorps wat hy op die been gebring het. Hy is by Elandslaagte gewond en gevangene geneem.
Die twee tonnel-ontsnappingspogings uit South Camp het nie net Schiel se goedkeuring weggedra nie, hy het ook ywerig daaraan meegewerk.7 Dit blyk Schiel het al eenkeer vantevore op sy eie probeer ontsnap. Luidens ’n berig in The Cape Times was dit ’n taamlik ongure poging. Die South Camp se riool is snags met ’n nagwa weggery en Schiel is binne-in die tenk ontdek net voordat dit uit die kamp geneem is.8
The Cape Argus het berig die bestuurder van ’n nagwa is £200 aangebied om met die ontsnapping van krygsgevangenes te help, wat in daardie tyd ’n fortuin vir so ’n werker sou wees.9 Klaarblyklik was talle gerugte reeds in omloop dat krygsgevangenes groot bedrae omkoopgeld aangebied het. Die oudkrygsgevangene Gert Jooste het dié gerugte later jare die nek ingeslaan: “Die praatjie onder die Engelse dat ’n krygsgevangene ’n wag soveel as £200 aangebied het om hom te laat ontsnap, sal ongegrond gewees het – soveel geld het die krygsgevangenes darem nie gehad nie.”10
“Die Lang Slang”
Die berig en skets in die San Francisco Call van 26 Mei 1900 verwys vermoedelik na die sogenaamde Lang Slang-tonnelontsnapping.
Die mees ambisieuse plan om met ’n tonnel uit die South Camp te ontsnap, is feitlik direk ná die krygsgevangenes se aankoms bedink en aangevoor. Die tonnel sou uiteindelik sowat 26 m lank wees. Enkele dae nadat die eerste gevangenes op 3 Februarie 1900 in Simonstad aangekom het, het hulle die tonnel vanuit baron Fägerskjöld se tent begin grawe. Hulle sou bykans vyf weke lank onverpoos daaraan werk. Die plasing van die offisiere se tente was ideaal: Dit was teenaan die draadversperring en was dus die kortste afstand van die kampgrens na die struike wat buite die draadheining gegroei het.11
Die beplanning en