Mary hou haar pa styf vas, maar draai haar kop weg toe haar moeder haar vir oulaas wil soen. Sy hou haar trane terug, Ann se bewende handjie in hare, tot die wa met haar ouers om die verste draai in die pad verdwyn het, toe trek sy haar skouers terug en stoot haar ken vorentoe terwyl die trane oor haar wange af streep.
Skool bestaan uit slegs een teksboek: die Bybel. Hulle leer skryf deur Bybelversies te kopieer, leer lees en onthou deur dit op te sê, leer somme maak deur hoofstukke en verse bymekaar te tel, leer teken deur illustrasies vir Bybelstories te maak. Geskiedenis en Aardrykskunde is vanselfsprekend en Psalms sorg vir sangklasse.
Die ander dogtertjies sien neer op sendelingkinders, noem hulle “white Africans” en spot Mary oor haar outydse klere. Hulle is afgunstig op haar goeie punte in somme en haar vermoë om teksverse te onthou. Sy leer om ’n stoïsynse gesig na die wêreld te draai en haarself in ’n denkbeeldige kleed van onverskilligheid toe te draai.
Sy is baie eensaam.
Eers drie jaar later kom die nuus dat haar broer Robert ook na die skool op Salem op pad is. Mary kan nie wag nie, maar dis net Ma-Mary wat hom bring.
“Waar is Pappa?”
“Hy werk aan sy vertaling van die Bybel in Tswana en kon nie saamkom nie,” antwoord haar ma.
Mary is verslae.
Eers ná haar ma se vertrek, met die wete dat die Oranjerivier in vloed is en sy alleen die gevare van die lang tog moet trotseer, besef Mary hoe braaf haar ma is. Dalk is dit juis hierdie voorbeeld wat Mary later in haar lewe sou noop om die moeilike reise wat haar man van haar verwag het, aan te pak.
Ek kyk op na dokter Stewart. “Mary het nie haar pa verloor soos ek myne verloor het nie, maar dit het dalk so gevoel? Sy het hom daarna bitter min gesien.”
Dokter Stewart glimlag. “Ja, jy is reg, ek het gewonder of jy die verband sou sien. Sy het haar pa verloor, en haar ma ook tot ’n mate. Kan jy jou indink hoe erg dit moes gewees het om op nege so ver van jou familie weg te gaan? Kan jy onthou hoe jy gevoel het kort ná jou pa se dood?”
Ek dink oor sy woorde. Mary se verhaal het kalmte gebring, ’n klein bietjie afstand van die rou pyn van my herinneringe.
Elke uur van die twee weke ná daardie Sondagoggend toe my pa dood is, het verbygaan met te veel van alles. Te veel onthou, te veel seer, te veel trane, maar veral te veel verwyt. As ek maar net nie weer wou gaan visvang nie … as ek nie so naby die kant gestaan het nie … as ek net … as ek net met my ma kon praat.
Oor en oor het ek elke oomblik van daardie Sondagoggend herdink. Soos ’n film rol die prentjies deur my kop. Soms sien ek in kleur die spore op die sand, die blink van die son op die see, die ander vissermanne op die rots, Pa se duim-in-die-lug-glimlag toe ek my lyn ver uitskiet, die brander, die val, die skrik. Dan onthou ek weer net in grys. Sien ek hom gly. Sien ek sy oë. Die vrees daarin. Die wond.
Soms begin ek van voor af, ’n sirkelgang sodat die rolprent anders moet eindig. Dan sien ek agter my ooglede hoe hy my aan my baadjie terugtrek en styf vashou terwyl die brander oor ons breek. Ons bly staan op die rots. Saam.
Daardie beeld is die ergste. As … as.
Mense kom klop aan met skewe koppe en seer oë, met bakke kos, bosse blomme en onbeholpe woorde, maar kom nie verder as die voordeur nie. Mamma sê stroef dankie, skud haar kop wanneer hulp aangebied word en staan weg. Sy sit die blomme op die eetkamertafel by die ander rangskikkings neer sonder om daarna te kyk, druk die kos in die yskas en gaan weer terug na haar kamer. Selfs tannie Annie, haar beste vriendin, kom nie verder as die voordeur nie. Die dominee moet buite op die stoep vir ons bid.
Haar pyn maak haar soos ’n dier wat sy gebied wil beskerm, ’n ystervark wie se penne niemand naby toelaat nie. Die geweld van haar hartseer maak my bang.
Ure lank dwaal ek in en om die huis rond. Staan ek voor die foto waarin sy weerkaatsing in die venster agter my en Mamma sigbaar is. Is dit al wat oor is – net ’n weerkaatsing van wie hy was?
Ek ruik hom in die badkamer, in die gang, in sy stoel. Lifebuoy-seep, Old Spice, en Tiger Balm vir die rugbybeserings aan sy knieë. Agter die verfblikke op die rak buite op die stoep kry ek ’n pakkie met ’n paar van sy Lexington-sigarette in en bêre dit in my laai. Langs ’n stoel in die sitkamer lê sy werkskoene en ek sit dit in my kas saam met die blou blokkieshemp wat hy gedra het die laaste aand by die see toe ons by Wimpy gaan eet het. Saans haal ek die hemp uit en hou dit vas om my trane mee af te droog, laat dit teen my stoel se kussing lê sodat ek my verbeel hy sit daar. Dan gesels ek met hom. Saggies, al is Mamma se kamerdeur steeds heeltyd toegetrek.
“Onthou Pappa wat jy gesê het toe jy jou skoene uitgetrek het die aand voordat ons see toe gery het? Jy het nog so oor die rooi merke op jou voete gevryf. ‘Lekker,’ het jy gesê, ‘môre kan ek my voete in die sand druk en in die seewater loop. Ai, ek wens ek hoef nooit weer hierdie veters vas te maak nie.’ Onthou jy? Het jy ooit gedink jou wens sal waar word? Toe jy vir my sê ons moet vir oulaas gaan visvang, het jy gewéét, Pappa?”
Party aande is dit asof daar iemand in my kamer is. ’n Vae gedaante wat soos mis kom en gaan. Eers is ek bangerig, maar dan is dit asof ek getroos voel. Nie meer heeltemal so alleen nie. Ek word wakker met die gevoel dat iemand aan my wang geraak het, maar as ek my palm daarteen druk is my vel yskoud. Lank sal ek wakker lê, my oë op die gleuf tussen die gordyne waar die agterstoeplig flou deurskyn en wag vir die grys engel om deur te glip. Partykeer kom hy en dan bewe ’n ligskynsel in die kamer. My lyf word warm en my hart klop vinnig. “Wie is jy?” wil ek fluister, maar ek kan nie. Dan verdwyn die lig en ek bly wanhopig wonder of hy een nag vir my gaan sê hoe dit met my pappa gaan.
Mara, my beste maat vandat ek kan onthou, klop een oggend. “Kom, Elfie, voor die vakansie verby is gaan ek vir jou ’n milkshake by Taki se kafee koop. Gaan vra gou jou ma.”
“Dis oukei, sy slaap.”
Ek hoop sy word wakker en wonder waar ek is. Worry oor my.
Sy mis my nie eers nie.
Dis asof sy hulle slaapkamer om haar getrek het, soos ’n trooskombers. Daar is nie plek vir my nie, al probeer ek tot haar deurdring.
“Mamma, praat met my! Asseblief?” Twee maal kruip ek, stukkend gehuil, in die diep nagure agter haar rug in, sit my arms om haar.
“Elfie, gaan terug na jou bed toe. Ek moet alleen wees,” mompel sy elke keer.
Na die tweede poging loop ek uit en gaan sit in die sitkamer. Dit is koud en ek trek my bene styf teen my lyf op en lê my kop op my knieë neer. Ek huil nie. In my binneste vorm ’n klein, harde klontjie. ’n Kwaadheid wat ek nie verwag het nie. ’n Woede wat my op my tande laat kners en my hande in vuiste laat klem. Hoe durf my pa doodgaan? My alleen laat met ’n ma wat my vir sy dood verkwalik en nie vir my omgee nie? Hoe durf hy? Agter my oë begin ’n pyn brand. ’n Rooiwarm brand wat my selfbejammering op daardie oomblik laat verdwyn. Eerder hierdie kwaadheid as die hartseer.
Daardie nag skrik ek kort-kort wakker met trane op my wange en vae, donker nagmerries wat vervliet nog voor ek hulle kan vaspen. Vroeg, toe die lig nog grougrys is, skrik ek wakker. Daar is iemand in my kamer.
“Pappa!” Hy sit op die stoel, effens vorentoe gebuig, sy hande in mekaar tussen sy knieë soos hy altyd saans gesit en luister het wanneer ek vertel het hoe my dag was. Dis te donker om sy gesig te sien, maar dit is na my gedraai. Ek hoor sy stem, al is daar geen geluid in die kamer nie. “Moenie so hartseer wees nie. Moenie kwaad wees nie.” Toe smelt hy weg.
“Pappa … Pappa, wag!”
Ek spring op, sit die lig aan. Daar lê net ’n hemp oor ’n kussing en ’n paar skoene onder die stoel.
Saans in my kamer sit ek my klein transistorradio sag aan en luister na Radio 5. Pappa het vir my die radio gee vir my verjaardag.
“Toe ons jonk was, het ons skelmpies Sondagaande na LM Radio geluister om die Hit Parade te hoor. Die uitsending was maar krakerig en mens kon dit nie harder draai nie,