Daar is ’n roering in my, so asof ’n asem oor warm tee blaas, ligte golfies wat oor die oppervlak van my gedagtes rimpel. Asof die boek in my hand iets veel meer as die woorde op die voorkant uitstraal. Ek sluk en sluk. Weet ek moet antwoord, maar die woorde stol in my keel.
“Ek het dit gisteraand deurgelees. Dis die verhaal van ’n merkwaardige vrou. Ek hoop jy gaan dit ook so vind. Sien jou later.”
“Dankie,” mompel ek uiteindelik, maar hy is reeds weg, buite hoorafstand.
Heeloggend voel ek vreemd, asof daar iets los is in my, asof ek nie op enigiets kan konsentreer nie. Ek is ongedurig met die fisio, wil nie in die tuin agter die hospitaal gaan stap nie, stoot my bord kos halfgeëet weg. Die gedagte aan die groen boek is heeldag daar. Drie keer, dalk vier keer, tel ek dit op, sit dit weer neer. Eers ná ete, toe dit stiller word in die gange en die son in my kamer inskyn, gaan sit ek in die regop stoel langs die venster met die boek in my hande.
Mary
EEN
Mary se verhaal begin in die eerste helfte van die 1800’s toe Suid-Afrika nog amper onbekend onder Westerlinge was, toe die woord “Afrika” ’n bekoring ingehou het vir Europeërs. Veral in Engeland is mense begeester om die onbekende kontinent te verken, heidene te bekeer en beskawing te bring aan ’n ongerepte land.
Die binneland van Suid-Afrika was onherbergsaam, sonder paaie of kaarte. Enkele brawe reisigers het die omgewing om Kaapstad verlaat om die binneland te gaan verken. Hulle het selfs dorpe gestig en die Griekwastamme probeer bekeer. Uit die binneland van Afrika het enkele stamme uit die noorde al verder suid getrek, maar ver uitmekaar gebly.
In 1816, iewers in die suide van Engeland, besluit Robert Moffat, ’n lang, aantreklike jong man met ambisie om meer as ’n tuinier op ’n klein dorpie te wees, om ’n sendeling te word. Hy slaag die eksamens van die London Missionary School en word na Suid-Afrika gestuur. Sy verloofde, die klein, bekwame Mary Smith, volg drie jaar later, en ná hulle troue in Kaapstad reis hulle maande lank in ’n skommelende ossewa tot in Griekwastad. Aanvanklik bly hulle in ’n riethut tussen die Batlapangstam, slaap op strooimatrasse op die vloer en kook oor ’n oop vuur terwyl hulle wag vir toestemming om ’n sendingstasie by Kuruman te begin.
Hulle eerste kind, ’n dogtertjie, word in April 1821 in die riethut gebore. Hulle noem haar Mary. En haar ma word outomaties Ma-Mary, volgens die Batlapangtradisie om ’n ma na die oudste kind te vernoem. Ma-Mary moet die krulkopdogtertjie probeer versorg in ’n hut met misvloere, baie vlieë en goggas.
Uiteindelik kan hulle intrek in ’n behoorlike kliphuis wat deel uitmaak van die sendingstasie op Kuruman. Robert Moffat herlei water met kanale vanaf die Kuruman Oog se standhoudende fontein vir die bouery, vir die vrugtebome en groente wat hy plant en, nadat hulle huis gerieflik ingerig is na Ma-Mary se hoë standaarde, vir die kerk van klip en riete wat hulle tot stand bring. ’n Kerk wat ’n duisend siele kan huisves en waar die ou Skotse psalms deur suiwer Afrikastemme vervorm word om lieflike harmonieë te maak. Klein Mary word in hierdie goed georganiseerde huishouding groot en praat gou Setswana en selfs die Boesmans se taal beter as Engels.
Asof ’n duisend voëls in my brein losgelaat word, oorval die kennis my. Die boek val op die grond. Ek druk my palms teen my slape, want dit voel asof my kop gaan oopbars.
Herinneringe stroom deur my en vul elke hoekie van my brein, my hart, my verstand. Te veel. Te veel van alles. Ek hoor ’n hoë, dun gehuil, besef nie dat ek die geluid maak nie.
Kirishna is dadelik by my. “Pixie! Wat is fout? Praat met my?” Sy hardloop deur toe, keer dokter Stewart voor. “Dokter, kom gou!”
My keel trek toe, ek kry nie asem nie. Kan nie praat nie. Voel die prik van ’n naald en sak weg in die niks. Maar die niks is nie meer niks nie. Die niks is iets. En selfs in my beneweling weet ek dit.
Hy sit langs my bed toe ek wakker word. Werklik wakker word. My hande bewe dadelik, my oë flits van hom na die deur na die venster.
Hy sit sy hand op my arm, soos daardie eerste keer toe ek hier wakker geword het, en weer maak die warmte daarvan my minder angstig. “Kom, sit regop. Ek begryp dat jy verward en oorweldig voel, maar dis ’n wonderlike ding wat gebeur het, Pixie.” Hy help my na die stoel by die venster waar ek gesit en lees het.
“Dit was die boek. Dit was Mary wat my laat onthou het.” Selfs my stem klink vir my anders. Nie meer Pixie se stem nie.
“Vertel my. Wat in die boek het jou laat onthou?”
Ek blaas my asem uit. Waar begin ek?
By die boek. By Mary Livingstone.
Maar ek bewe te veel, my kop is vol fladderende, krysende voëls, woorde vlieg ook heen en weer sonder rigting, sonder plan. My mond gaap soos ’n vis s’n, maar al wat uitkom is my asem wat horterig bly blaas.
Al wat helder en duidelik in my kop is, is my pa se gesig. En bloed.
Dokter Stewart help my op. “Stap saam na my spreekkamer toe, daar sal ons nie gesteur word nie.”
As hy my nie aan my elmboog vasgehou het nie, het ek soos ’n dronk mens gesteier, want ek kan skaars my kierie vashou. Monja kom verby en haar oë rek, sy kyk op na dokter Stewart, loop toe vinnig verder.
In sy spreekkamer gee hy vir my ’n glas water aan, laat my op ’n gemaklike stoel in die geselshoekie sit en neem oorkant my plaas. “Ek gaan ons gesprek opneem op hierdie bandopnemertjie, sodat ons agterna daarna kan luister. Reg so?”
Ek knik seker, ek weet nie. My kop is vol los drade, soos ’n spinnerak wat versteur is. Waar begin ek?
“Kom ons begin met jou naam,” antwoord hy my onuitgesproke vraag.
“Elfrieda Vanessa Rademeyer. Maar ek het twee ander name ook. My pa en ma het my Elfie genoem en my laerskoolmaats ook, maar na … na …” my kop sak in my hande, die herinnering aan daardie dag te oorweldigend, “… in die hoërskool het hulle my Veda genoem.”
“Is dit wat jy wou hê?”
Moenie my nou al ontleed nie, dokter, wag tot jy my storie gehoor het, dink ek, maar sê dit nie.
Hy gee vir my die houer met sneesdoekies aan, leun dan terug in sy stoel. “Vertel my van die boek. Waar jy was toe jy daarvan gehoor het. Hoe dit gelyk het, wie by jou was, wat jy gedoen het.”
Ek bewe, ek huil, ek praat en praat. “Toe ek klein was het my pa vir my so ’n kartonbuis met glasstukke in gegee, ’n kaleidoskoop het ek later geleer, maar ek het dit my towerstok genoem. Elke keer as ek dit draai, was daar ’n ander prentjie. Ek voel nou ook so, asof ek draai en draai, maar die stukke bly nooit bymekaar nie.”
“Onthou jy ek het vir jou gesê dit is amper soos om ’n legkaart te probeer bou?”
“Ja, dit voel so, behalwe dat daar te veel stukke weg is en ek weet nie eers hoe die finale prentjie lyk nie. Ek weet nog steeds nie hoe ek in Durban uitgekom het nie. My onthou rafel iewers in matriek uit. Het ek eksamen geskryf? Ja. Ek onthou ek het. Maar nie of ek deur is nie. Kan ons uitvind? Sê nou … sê nou …”
Dokter Stewart hou aan vrae vra.“Waar werk jou ma? Het julle ’n telefoon by die huis? Kan jy jou eksamennommer onthou?”
Stadig, sukkelend, probeer ek my gedagtes orden, terwyl ek my oë op die bandmasjien op die tafeltjie tussen ons hou. Die magdom inligting wat skielik my brein oorgeneem het, is oorweldigend. Nes ek wil begin, oorval nóg ’n herinnering my, maar ek kry nie kans om daarby stil te staan nie, dan is die volgende verskrikking daar.
“Wees rustig. Vat jou tyd en kry een van die draadjies wat nou in jou kop los spin vasgevat, en begin daar.” Sy stem bring tog kalmte en ek maak my oë toe, luister na die geluide om my. Die gekoer van duiwe naby. Die geruis van verkeer ver. Sy asemhaling in die stil kantoor. My asemhaling. Die wieletjies van ’n trollie wat kir-kir in die gang afgestoot word, die