Farell J. (2006), H.L.A. Hart and the Methodology of Jurisprudence, „Texas Law Review” 84, s. 983–1011.
Gettier E.L. (1990), Czy uzasadnione i prawdziwe przekonanie jest wiedzą?, przeł. J. Hartman, J. Rabus, „Principia” 1, s. 93–96.
Gizbert-Studnicki T. (2017), Die Begriffsanalyse in der Rechtsteorie, w: F. Saliger i in. (red.), Rechtsstaatliches Straftrecht. Festschrift für Ulfrid Neumann zu, 70. Geburtstag, Heidelberg: C.F. Müller, s. 123–136.
Gizbert-Studnicki T., Dyrda A., Grabowski A. (2016), Metodologiczne dychotomie. Krytyka pozytywistycznych teorii prawa, Warszawa: Wolters Kluwer.
Hart H.L.A (1998), Pojęcie prawa, przeł. J. Woleński, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Himma K.E. (2016), Immodesty in Dworkin’s Theory: the Lines Dividing Different Kinds of Conceptual Theory of Law, w: W. Waluchow, S. Sciaraffa (red.), The Legacy of Ronald Dworkin, Oxford: Oxford University Press.
Hohfeld W.N. (1913), Some Fundamental Legal Conceptions as Applied in Judicial Reasoning, „Yale Law Journal” (1) 23, s. 16–59.
Jackson F. (1998), From Metaphysics to Ethics. A Defense of Conceptual Analysis, Oxford: Oxford University Press.
Kramer M. (2007), Objectivity and the Rule of Law, Cambridge: Cambridge University Press.
Langford C.H. (1942), The Notion of Analysis in Moore’s Philosophy, w: P.A. Schlipp (red.), The Philosophy of G.E. Moore, Evanston–Chicago: Northwestern University, s. 321–342.
Langlinais A., Leiter B. (2016), The Methodology of Legal Philosophy, w: H. Cappelen, T. Gendler, J. Hawthorne (red.), The Oxford Handbook of Philosophical Methodology, Oxford: Oxford University Press, s. 671–689.
Leiter B. (2007), Naturalizing Jurisprudence: Essays on American Legal Realism and Naturalism in Legal Philosophy, Oxford: Oxford University Press.
Leiter B. (2009), Naturalizing Jurisprudence: Three Approaches, w: J.R. Shook, P. Kurtz (red.), The Future of Naturalism, Amherst: Humanity Books.
Lewis D. (1972), Psychophysical and Theoretical Identifications, „Australasian Journal of Philosophy” 50, s. 249–258.
Quine W.V.O (1969), Z punktu widzenia logiki, przeł. B. Stanosz, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Raz J. (2009), Between Authority and Interpretation, Oxford: Oxford University Press.
Shapiro S. (2011), Legality, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Spaak T. (2016), The Canberra Plan and the Nature of Law, w: P. Banaś, A. Dyrda, T. Gizbert-Studnicki (red.), Metaphilosophy of Law, Oxford: Hart Publishing, s. 81–120.
Strawson P.F. (1992), Analysis and Metaphysics. An Introduction to Philosophy, Oxford: Oxford University Press.
Szubka T. (2009), Filozofia analityczna. Koncepcje, metody, ograniczenia, Wrocław: Wydawnictwo UWr.
Woleński J. (2012), Z zagadnień analitycznej filozofii prawa, wyd. 2, Kraków: Aureus.
PORZĄDEK PRAWNY
RZĄDY PRAWA
Jakub Stelina
Słowa kluczowe: demokracja, państwo prawa, państwo prawne, rządy prawa
Idea rządów prawa (ang. rule of law), wraz ze zbliżoną do niej ideą państwa prawnego (niem. Rechtsstaat)21, są współcześnie zaliczane do kanonu fundamentalnych zasad, według których powinno być zorganizowane nowoczesne państwo. W najogólniejszym znaczeniu pojęcie „rządy prawa” oznacza stan, w którym władza i obywatele są związani i ograniczeni prawem, a więc systemem uprzednio znanych, ogólnych i stosowanych równo wobec wszystkich reguł. Nie chodzi tu więc o antropomorfizację prawa, ale jedynie o stwierdzenie, że władza jest (ujęcie deskryptywne) lub powinna być (ujęcie postulatywne) sprawowana zgodnie z tak pojmowanym prawem. W tym sensie rządy prawa można zestawić z takimi określeniami, jak „rządy dobra” i „rządy sprawiedliwości” (mające pozytywne konotacje) czy „rządy pieniądza” (niosące za sobą raczej negatywny ładunek emocji). Żadne z tych określeń nie oznacza przecież, że władzę sprawują jakieś spersonifikowane abstrakty w postaci „dobra”, „sprawiedliwości” czy ożywione „pieniądze”; chodzi jedynie o sprawozdawczą lub życzeniową charakterystykę konkretnego sposobu sprawowania rządów, w którym ważną rolę odgrywają określone wartości.
W obecnej postaci idea rządów prawa została zbudowana jako pewien konstrukt myślowy stosunkowo niedawno, bo w XIX wieku (samo określenie zostało użyte po raz pierwszy przez Alberta Venna Diceya w 1885 roku w książce Introduction to the Study of Law of the Constitution [Dicey 1982, s. 107 i n.]), choć jej bezpośrednie źródła odnaleźć możemy w myśli prawnej i politycznej rodzącego się już w końcu wieku XVII liberalizmu. Jednak wbrew obiegowej opinii odpowiedników współczesnej idei rządów prawa można poszukiwać w czasach dużo wcześniejszych. Zazwyczaj przyjmuje się, że idea zbliżona do tej, którą obecnie określa się mianem „rządów prawa”, narodziła się w antycznej Grecji (Tamanaha 2004, s. 7). Filozofia grecka, której zadaniem było opisywanie i wyjaśnianie wszelkich zjawisk fizycznych i społecznych, pełniła także funkcję teorii prawa i teorii państwa (w ówczesnej Grecji nie istniała rozwinięta doktryna prawnicza). Grecy oczywiście nie wymyślili koncepcji prawa jako takiego. Prawo, będące elementem porządkowania rzeczywistości, towarzyszy ludzkości od najdawniejszych czasów, a pewne reguły dotyczące relacji międzyludzkich występowały także, w mniej lub bardziej rozwiniętej formie, w społecznościach przedpaństwowych (Kurczewski 1973, s. 9). Przyjmowane wówczas normy postępowania, często wywodzone z obserwowanych zjawisk natury lub od nich zależne, określały sposób życia wspólnot pierwotnych. Reguł tych nikt nie ustanawiał, a ich przestrzeganie wiązało się wprost z instynktem przetrwania. Natomiast zalążki prawa w dzisiejszym znaczeniu tego pojęcia, a więc system ustanowionych czy uznanych i sankcjonowanych nakazów i zakazów, to zjawisko, które mogło zaistnieć wraz z powstaniem pierwszych form organizacji społecznej (Ubi societas, ibi ius) (Kurczewski 1973, s. 19). Z kolei prawo jako abstrakt, podlegający opisowi i analizie, mogło pojawić się dopiero wraz z rozwojem myśli. Nie musiało się to wiązać z rozwojem myśli stricte prawniczej, dlatego początkowo prawo rozwijało się w ramach filozofii; teoria prawa to wytwór późniejszy. Nic więc dziwnego, że krokiem milowym dla rozwoju myśli prawniczej był rozwój filozofii greckiej.
W klasycznych traktatach filozoficznych można odnaleźć – oprócz wielu uniwersalnych zasad dotyczących organizacji życia społecznego i publicznego – pewną myśl, która nie jest wprawdzie wypowiedziana wprost, ale daje się z łatwością odtworzyć z wypowiedzi uczonych mężów. Jest to myśl, że państwo, którego władze działają zgodnie z istniejącymi i znanymi uprzednio prawami, jest stanem pożądanym, bo przeciwstawnym państwu rządzonemu arbitralnie lub wbrew tym prawom (Kelly 2006, s. 44). W greckich miastach-państwach (polis), zwłaszcza tych o ustroju demokratycznym, wymagano więc, by reguły rządzące relacjami międzyludzkimi, a zwłaszcza relacjami między ludźmi i władzą, były uprzednio znane, tak aby obywatele wiedzieli, jak mają postępować i co ich czeka, jeśli naruszą ustalone reguły. Ważne było też, by prawo wiązało rządzących w równym stopniu co rządzonych; urzędnicy państwowi mieli być więc „sługami” praw. Natomiast mniej uwagi poświęcano kwestii treści samego prawa, uznając, że jeśli zostało ono prawidłowo ustanowione, to powinno wiązać bezwzględnie22. Podobne podejście cechowało rzymską myśl prawniczą, zwłaszcza za czasów republiki. Za jej najbardziej miarodajny wyraz może posłużyć