Odrodzenie tolteckie i masowy napływ Chichimeków
Po opuszczeniu miasta liczne grupy tolteckie szukały schronienia w innych miejscowościach. Niektóre rody szlacheckie, którym towarzyszyły społeczności rzemieślników i kupców, wspierane określoną siłą wojskową zajęły Culhuacan w Dolinie Meksyku i Cholulę w Dolinie Puebli i Tlaxcali, w obu ośrodkach przejmując władzę. W ten sposób powstały dwie nowe Tule, w których nadal rządził ród Quetzalcoatla. Z uwagi na to, że to Culhuacan było miejscem schronienia arystokracji tolteckiej, w dolinie przez cały późny okres postklasyczny używano nazwy Culhua w odniesieniu do rodów Tolteków. Jak wiadomo, elity Mexików były jednymi z tych, które dzięki sojuszom małżeńskim weszły w pokrewieństwo z rodami Culhua.
Kryzys i opuszczenie Tuli nie doprowadziły do porzucenia jej kultury. W porównaniu z sytuacją po upadku Teotihuacan tradycja toltecka przetrwała i zasymilowała się z nowymi władztwami jeszcze płynniej i szybciej. Więzy między Culhuacan a Cholulą stały się bardzo silne. Xiuhtemoc, pierwszy władca toltecki z Culhuacan, ożenił swojego syna Nauhyotla z Iztapantzin, córką pierwszego pana tolteckiego Choluli. Nauhyotl miał być pierwszym, który nosił tytuł władcy Culhua, i jednym z architektów tolteckiego odrodzenia. Culhuacan starało się umocnić swoją pozycję w dolinie poprzez sojusz z ośrodkami politycznymi z położonej na południu strefy upraw chinampas – m.in. z Xochimilco, Mizquic, Tlahuac i Chalco Atenco. Obszarem naturalnej ekspansji tych ośrodków z regionu chinampas, sprzymierzonych z Culhuacan, był rejon górskich dolin w stanie Morelos.
Toltekowie z Choluli poradzili sobie z wyzwaniem, jakim było pokonanie Olmeków-Xicalanków oraz podbicie innych grup zamieszkujących Dolinę Puebli i Tlaxcali. Wiele źródeł zgodnie twierdzi, że po zajęciu Choluli Toltekowie poprosili o pomoc wojskową państewka Chichimeków z północy (z El Bajío i Sierra Madre Zachodniej), które stanowiły część północnych prowincji imperium tolteckiego. Wspomniani Chichimekowie wyemigrowali na południe, tak jak niegdyś uczynili to Toltekowie, i przybyli do tych, którzy uważali się już za nowych panów Tuli-Choluli, aby zawrzeć pakt na podobieństwo układów wasalnych. W ramach tego porozumienia akceptowali zwierzchnią władzę panów tego miasta i zobowiązywali się do ich wojskowego wspierania. W zamian Toltekowie z Choluli wspierali przedsięwzięcia militarne Chichimeków w okolicy i nadawali ich wodzom pewne ziemie wraz z przypisanymi do nich służącymi-robotnikami.
Chichimekowie, którzy sprzymierzyli się z Toltekami z Choluli, nie byli jedynym wędrującym z północy ludem, który odegrał ważną rolę w historii organizmów państwowych późnego okresu postklasycznego. W ramach zjawiska porównywalnego do tego, które wystąpiło po upadku Teotihuacan, gdy sami Toltekowie wyemigrowali do Doliny Meksyku, po upadku Tuli liczne grupy Chichimeków opuściły swoje osady na północy Mezoameryki. Przyczynami tej ostatniej fali migracji chichimeckiej były załamanie się imperium tolteckiego, a także powszechna susza, która uniemożliwiała rolnikom przetrwanie w El Bajío i w Sierra Madre Zachodniej.
Ok. 1200 r. w okolice Doliny Meksyku dotarła grupa Chichimeków określających się mianem Mexica, w niektórych źródłach zwana Aztekami. W 1224 r. do wschodniego krańca doliny doszli Chichimekowie Xolotla, zwani tak z uwagi na imię prowadzącego ich wodza (w mianowniku: Xolotl). W 1229 r. pojawili się Totolimpanekowie, a w połowie stulecia do doliny wtargnęli Acolhua, Tepanekowie i nowa grupa Indian Otomí. O znaczeniu owych migracji świadczą miasta, które każdy z tych ludów założył lub zajął: Mexico-Tenochtitlan (Mexikowie), Tenayuca i Texcoco (Chichimekowie Xolotla), Amecameca (Totolimpanekowie), Coatlinchan (Acolhua), Azcapotzalco (Tepanekowie) i Xaltocan (Otomí).
W drugiej połowie XII w. najważniejszymi stolicami politycznymi Doliny Meksyku były Culhuacan (sukcesor Tuli), Xaltocan, Tenayuca i Coatlinchan. Obszarem bezpośrednich wpływów Culhuacan było południe doliny. Xaltocan sprawowało władzę nad rozproszonymi państewkami ludów Otomí i Mazahua na północy i północnym wschodzie. Tenayuca i Coatlinchan dzieliły władzę we wschodniej części doliny. Na zachodnim krańcu po ustanowieniu nowej dynastii rządzącej w Azcapotzalco Tepanekowie starali się prowadzić politykę, która łączyła społeczności Matlatzinków z Toluki z Doliną Meksyku.
Tożsamość chichimecka według źródeł kolonialnych
Źródła z XVI w. wspominają – w sposób mniej lub bardziej legendarny – o różnicach między obyczajami ludów chichimeckich a mieszkańców Doliny Meksyku i jej okolic. Badania historyczne i archeologiczne prowadzone od lat sześćdziesiątych XX w. pozwoliły ustalić, że różnice kulturowe między Chichimekami a ich nowymi sąsiadami nie były tak wielkie, aby można było mówić o barbarzyńcach i ludach cywilizowanych. Chichimekowie, którzy sprzymierzyli się z Toltekami, aby umocnić władzę w rejonie Choluli, wchodzili dawniej w skład samego państwa tolteckiego. W wypadku Mexików udowodniono, że pochodzili z jakiegoś terytorium w granicach Mezoameryki i byli społecznościami o osiadłym trybie życia i zwyczajach całkowicie cywilizowanych.
Z Chichimeków Xolotla chciano jednak zrobić osobny przypadek ze względu na akcent, jaki w źródłach z Texcoco położono na łowiecko-koczownicze pochodzenie ich przodków. Sekwencje piktograficzne Kodeksu Xolotl ukazujące mężczyzn z długimi włosami, noszących dziwne płaszcze, którzy przemierzają z łukami i strzałami Dolinę Meksyku, umocniły postrzeganie tych migrantów jako samotnych łowców.
Fernando de Alva Ixtlilxochitl w swoich dziełach historycznych, będących głównym źródłem badań historią Texcoco, rzeczywiście wspomina, że wódz Xolotl i jego ludzie ubierali się w skóry, mieszkali w jaskiniach i jedli to, co upolowali. Mówi jednak również o tym, że uprawiali ziemię i mieli domy oraz pałace. Demografia migrantów przywołana przez Ixtlilxochitla nie ma nic wspólnego z kilkudziesięcioosobową gromadą, jaką zazwyczaj tworzyli zbieracze-łowcy; źródło mówi natomiast o 1–3 mln mieszkańców. Wspomina o Xolotlu jako królu, o jego dzieciach jako książętach oraz o miastach i królestwach chichimeckich, ambasadorach i dworze.
Ilustracja 3.4 Kodeks Telleriano-Remensis: Chichimekowie przed przybyciem do środkowego rejonu Mezoameryki
Tak naprawdę sam Ixtlilxochitl, na którego się powoływano, żeby potwierdzić barbarzyński charakter Chichimeków, podaje dosyć satysfakcjonujące wyjaśnienie: przypomina o Chichimekach na północy, którzy byli autentycznymi barbarzyńcami, ale wskazuje, że nie jest to przypadek jego przodków, ponieważ byli oni „mężni i dobrze rządzący”. Precyzuje ponadto, że znali Tolteków, a nawet byli z nimi spokrewnieni, i że zdecydowali się emigrować na południe, aby zająć terytoria porzucone przez samych Tolteków. Wreszcie przypomina nam, że określenie chichimeca odnosiło się bardziej do uznanych wojowników z miast okresu postklasycznego niż do definicji barbarzyństwa. „Waleczni panowie tej ziemi, aby się wywyższyć, zwykle mawiali, że byli niezwyciężonymi Chichimekami […] Wszyscy odważni szczycili się tym mianem”, powiada texcocański historyk. Owi mężni ludzie doszli do władzy w kilku najsilniejszych ośrodkach późnego okresu postklasycznego, takich jak Mexico-Tenochtitlan i samo Texcoco.
Wiek XIV: nowe miasta, chwiejna władza
XIV stulecie w Dolinie Meksyku charakteryzowało się bardzo niestabilną sytuacją polityczną. W 1318 r. założono miasto Texcoco, a wraz z nim Texcocanie zyskali nowy ośrodek rozwoju handlu, polityki i kultury, który stulecie później miał się stać jednym z najważniejszych