Tak wyglądała sytuacja na południu stanu Quintana Roo, natomiast nadal istniały inne ośrodki tego samego regionu, m.in. Dzibanché. Podobnie było w Belize i na nizinach północnego wybrzeża Morza Karaibskiego, gdzie nastąpiła wyraźna ekspansja, a ośrodki na północy Jukatanu weszły w okres niespotykanego rozwoju. Nie było to nagłe pojawienie się miast bez przeszłości: na północy Jukatanu już w okresie klasycznym i preklasycznym istniały ważne ośrodki, które wraz z nowymi znaleziskami archeologicznymi dzisiaj ponownie wyłaniają się przed nami i zadziwiają swoim majestatem.
Na tym tle, tworzonym przez ruchy migracyjne, roszczenia terytorialne i nowe formy organizacji społecznej i politycznej, rozpoczął się i rozwinął ostatni etap przedhiszpańskiej historii Meksyku – okres postklasyczny.
Bibliografia
Braniff Cornejo, Beatriz, Paquimé, Consejo Nacional para la Cultura y las Artes, México 1994.
Braswell, Geoffrey E., The Maya and Teotihuacan. Reinterpreting Early Classic Interaction, University of Texas Press, Austin 2003.
red. Carrasco, David, Lindsay Jones, Scott Sessions, Mesoamerica’s Classic Heritage: From Teotihuacan to the Aztecs, University of Colorado Press, Boulder 2000.
Coe, Michael D., The Maya, Thames and Hudson, London 2005.
red. Diehl, Richard A., Janet C. Berlo, Mesoamerica after the Decline of Teotihuacan, A.D. 700–900, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington, D.C. 1989.
Enrique Nalda prowadził przełomowe dla tego regionu Majów wykopaliska archeologiczne na stanowiskach Dzibanché, Kohunlich i Ichkabal.
red. Flannery, Kent V., Joyce Marcus, The Cloud People. Divergent Evolution of the Zapotec and Mixtec Civilizations, Academic Press, New York 1983.
Hers, Marié-Areti, Los toltecas en tierras chichimecas, Universidad Nacional Autónoma de México, México 1989.
Houston, Stephen D., Takeshi Inomata, The Classic Maya, Cambridge University Press, Cambridge 2009.
Jiménez Moreno, Wigberto, „Síntesis de la historia pretolteca de Mesoamérica”, w: Esplendor del México antiguo, t. II, Editorial del Valle de México, México 1992, s. 1019–1108.
López Austin, Alfedo, Leonardo López Luján, El pasado indígena, El Colegio de México-Fideicomiso Historia de las Américas-Fondo de Cultura Económica, México 2003.
red. Manzanilla Naim, Linda, Leonardo López Luján, Historia antigua de México, t. II: El horizonte clásico, Consejo Nacional para la Cultura y las Artes-Instituto Nacional de Antropología e Historia-Instituto de Investigaciones Antropológicas, Universidad Nacional Autónoma de México-Miguel Ángel Porrúa, México 2001.
Marcus, Joyce, Kent V. Flannery, La civilización zapoteca: cómo evolucionó la sociedad urbana en el Valle de Oaxaca, Fondo de Cultura Económica, México 2001.
Martin, Simon, Nikolai Grube, Chronicle of the Maya Kings and Queens, wyd. 2, Thames and Hudson, London 2008.
Millon, René, Urbanization at Teotihuacan, México, t. I: The Teotihuacan Map, University of Texas Press, Austin 1973.
–, „Extensión y población de Teotihuacán en sus varios periodos”, w: Antología. De Teotihuacán a los aztecas: fuentes e interpretaciones históricas, red. Miguel León-Portilla, Universidad Nacional Autónoma de México, México 1983, s. 74–85.
Nalda Hernández, Enrique, „México prehispánico: origen y formación de las clases sociales”, w: México, un pueblo en la historia, red. Enrique Semo Calev, t. 1: De la aparición del hombre al dominio colonial, Alianza Editorial, México 1999, s. 11–147.
Parsons, J.F., „Los mexicas”, w: Poblamiento de México, t. I, Consejo Nacional de Población, México 1993, s. 216–239.
Pascual Soto, Arturo, El Tajín. Arte y poder, Instituto Nacional de Antropología e Historia, Consejo Nacional para la Cultura y las Artes-Instituto de Investigaciones Estéticas, Universidad Nacional Autónoma de México, México 2009.
Sanders, W.T., Robert S. Santley, The Basin of Mexico: Ecological Process in the Evolution of Civilization, Academic Press, New York 1979.
Sharer, Robert J., Loa P. Traxler, The Ancient Maya, Stanford University Press, Stanford 2006.
red. Stark, Barbara L., Classic Period Mixtequilla, Veracruz, Mexico. Diachronic Inferences from Residential Investigations, Institute for Mesoamerican Studies, University at Albany, Albany 2001.
red. Townsend, Richard F., El antiguo Occidente de México. Arte y arqueología de un pasado desconocido, The Art Institute of Chicago-Secretaría de Cultura del Gobierno de Jalisco-Tequila Sauza, Guadalajara 2000.
Weigand, Phil C., Evolución de una civilización prehispánica. Arqueología de Jalisco, Nayarit y Zacatecas, El Colegio de Michoacán, Zamora 1993.
Whitecotton, Joseph W., Los zapotecos: príncipes, sacerdotes y campesinos, Fondo de Cultura Económica, México 1985.
–, „The Garden City of El Pital: The Genesis of Classic Civilization in Eastern Mesoamerica”, „Nacional Geographic Research and Exploration”, t. 10, nr 1, 1994, s. 56–71.
ROZDZIAŁ III
Okres postklasyczny w Mezoameryce
Wczesny okres postklasyczny (900–1168)
Zmiany, do jakich doszło po załamaniu się systemu teotihuacańskiego (ok. 600 n.e.), opuszczeniu Monte Albán (ok. 750 r.) i toczonych przez miasta Majów z selwy wojnach na wyniszczenie (lata 800–900), nie doprowadziły do tak głębokich przemian, abyśmy mogli mówić o nowej cywilizacji w okresie postklasycznym (900–1521). Być może jednym z najbardziej złożonych, a nawet dramatycznych procesów, jakie zaszły po okresie klasycznym, były wielkie migracje: przynajmniej 80 proc. mieszkańców Teotihuacan opuściło swoje miasto w VII w. i osiedliło się w miastach mniejszych rozmiarów lub wyemigrowało nad Zatokę Meksykańską i w kierunku Ameryki Centralnej. W IX w. całe społeczności Mixteków47 zeszły z gór w kierunku Płaskowyżu Centralnego, a spora część populacji majowskiej opuściła selwę. Podobne migracje trwały we wczesnym okresie postklasycznym (900–1168).
Ruchy ludności wynikały nie tylko z kryzysów politycznych, ale i z nowych strategii osadnictwa, nowych sojuszy między ośrodkami politycznymi oraz planów wzmocnienia pewnych szlaków i przepływów handlowych. Miały także związek z ogólnym wzrostem populacji. Bez odrodzenia demograficznego nie można wyjaśnić licznych migracji mixteckich na północ i południe ani bezprecedensowego rozkwitu miast w Dolinie Meksyku w okresie postklasycznym. Generalnie rzecz ujmując, w okresie tym istniało w Mezoameryce o wiele więcej miast niż we wcześniejszych epokach (z wyjątkiem obszaru lasu tropikalnego z ośrodkami Majów). Również urbanizacja przestrzeni i budowa wielkich systemów hydraulicznych i irygacyjnych oraz fortyfikacyjnych osiągnęły apogeum właśnie w okresie postklasycznym.
Mapa 3.1 Omówione w niniejszym rozdziale miejscowości w okresie postklasycznym
Wojna, która doprowadziła do upadku Teotihuacan i miast Majów, była stałą cechą ostatnich wieków Mezoameryki. Dysponujemy wyraźnymi dowodami na stosowanie przemocy w czasach schyłku Teotihuacan i w ostatnich fazach istnienia wielu miast majowskich. Przyczyny owej przemocy pozostają przedmiotem badań. Czy to średnie miasta z teotihuacańskiej peryferii jak Xochicalco lub Cacaxtla, czy też sama Cholula były