Wiele wydarzeń okresu postklasycznego miało związek z przekształcaniem starych elementów, ale możemy także zaobserwować czynnik, który wcześniej nie był widoczny w demografii i polityce Mezoameryki, mianowicie inwazję marginalnych ludów mezoamerykańskich pochodzących z gór i półpustynnych obszarów północy – Chichimeków (istnieją dwa warianty etymologii słowa chichimeca z języka nahuatl: jeden to „ród psa”, a drugi – „ludzie z krainy mleka”, być może w odniesieniu do miejsca pochodzenia)48.
Chichimekowie
W Sierra Madre Zachodniej i w El Bajío osiadły ludy rolnicze, które żyły w stosunkowym rozproszeniu i w miastach średniej wielkości. Ich ośrodki miały mury obronne, pewną liczbę pałaców i małe piramidy, lecz wszystko w mniejszej skali w porównaniu z budowlami z innych rejonów Mezoameryki. Wielu mieszkańców tego północnego pasa należało do ludów Nahua, chociaż niektórzy należeli do P’urhépecha49 i Otomí50.
Nahua z Doliny Meksyku – przyzwyczajeni do rolnictwa intensywnego, osiągania nadwyżek produktów rolnych, produkcji rzemieślniczej na wielką skalę i społeczeństwa złożonego, dzielonego na klasy i rangi – postrzegali swoich dalekich krewnych z północy jako prymitywnych górali. Zwykli nazywać ich chichimeca. Napływ Chichimeków na południe najprawdopodobniej przebiegał równomiernie i bez przeszkód. Teotihuacan było ośrodkiem otwartym, zdolnym włączać przybyłych do aktywnego życia w metropolii bez względu na różnice kulturowe.
Kiedy jednak Teotihuacan straciło ponad 80 proc. ludności, a pod jego główne budynki, świątynie i pałace podłożono ogień, co nastąpiło ok. 600 r., grupy pochodzące z północy po raz pierwszy zaczęły być zauważalne. Możliwe nawet, że ludność, która pojawiła się w Teotihuacan po kryzysie, składała się już w większości z grup Chichimeków. Ci, którzy osiedlili się w Teotihuacan po roku 600, zajmowali jedynie kilka rejonów dawnego miasta; nie wytwarzali monumentalnej architektury, nie można im także przypisać budowy żadnego pałacu ani stworzenia malowideł ściennych. Używali nieregularnych naczyń z bardzo prostą dekoracją, znanych jako ceramika Coyotlatelco. W świetle najmocniejszej hipotezy ceramika ta pochodzi z El Bajío – chodzi więc o rustykalną ceramikę Chichimeków z Querétaro i Guanajuato.
Z produkcją ceramiki Coyotlatelco wiąże się także liczne grupy, które założyły swoje ośrodki na kilku wzgórzach na północy Doliny Meksyku, zwłaszcza w okolicach Tuli (dzisiejszy stan Hidalgo). Innymi słowy Chichimekowie nie ograniczyli się do ponownego opanowania Teotihuacan, ale stworzyli też nowe ośrodki.
Tula i jej otoczenie
W latach 600–700 Chichimekowie, którzy osiedlili się w Tuli, zajęli okoliczne niskie wzgórza. Oznakami ich północnego pochodzenia, jakimi obecnie dysponujemy, jest nie tylko ceramika Coyotlatelco, ale i architektura z zastosowaniem portyków z kolumnami oraz sama technika wyrobu tych kolumn, polegająca na tworzeniu kolejnych okręgów z płyt mocowanych za pomocą piasku i zaprawy z wapna. Formy poprzedzające takie portyki znajdujemy w górskich ośrodkach stanu Zacatecas, takich jak La Quemada i Altavista.
W 700 r. Chichimekowie założyli miasto u stóp wzgórz nad rzeką, będące zaczątkiem ośrodka, którego ruiny znamy dzisiaj. Jest ono znane jako Tula Chico (hiszp. „mała Tula”). Jego centrum składało się z zespołu małych platform piramidalnych ze świątyniami i kolumnadami na wierzchołkach. Najbardziej znana jest świątynia o rzucie zarówno prostokątnym, jak i okrągłym, możliwe, że o wpływach huasteckich51. Ten zespół świątyń stanowił centrum miasta, które miało 6 km kw. i mieściło warsztaty ceramiki i obsydianu. Ok. 900 r. wytyczono nową przestrzeń obrzędową, niewiele ponad kilometr od pierwszej – współcześnie to właśnie ten wielki zespół można zwiedzać.
W latach 900–1168 nastąpił rozkwit Tuli. Bardzo prawdopodobne, że na początku tego nowego etapu doszło do sojuszu między Chichimekami, którzy stworzyli nowy ludny ośrodek, a grupami o tradycji teotihuacańskiej, które pozostały w dolinie i znalazły schronienie w takich miejscowościach jak Azcapotzalco lub Culhuacan. Owych dziedziców kultury Teotihuacan, potomków rodów, które rządziły starożytnym miastem, w źródłach nazywa się Nonoalkami.
W 900 r., gdy zawarto sojusz między Chichimekami a Nonoalkami, Teotihuacan było już definitywnie opuszczone, a Tula pełniła funkcję najważniejszego ośrodka miejskiego Doliny Meksyku. W ciągu trzystu lat nowe miasto będzie napędzać handel dalekosiężny, sojusze podobne do tych, które utrzymywało Teotihuacan, oraz analogiczne podboje. W centrum Tuli z czasem wzniesiono platformy, wielkie pałace, boiska do rytualnej gry w piłkę oraz zespół rzeźb wyróżniających się realizmem i monumentalnością.
W szczytowym okresie rozwoju Tula zachowywała charakterystyczne cechy ośrodka z północy. Wśród nich uwagę zwraca tzompantli (ołtarz zwieńczony konstrukcją z poprzecznych belek z nadzianymi czaszkami) i chac mool (rzeźba leżącego na boku kapłana trzymającego na brzuchu misę z darami ofiarnymi). Oba elementy wywodzą się ze Sierra Madre Zachodniej, a mieszkańcy Tuli wzbogacili je i rozpowszechnili w całej Mezoameryce. Obecność luster z pirytu i obiektów z turkusu również świadczy o łączności z tradycją górską dawnej kultury Chalchihuites i dalekim południowym wschodem dzisiejszych Stanów Zjednoczonych. Tzw. kultura Chalchihuites kwitła w okresie klasycznym, ale jej przejawy – jak się wydaje – istniały aż do wczesnego okresu postklasycznego. Swoim zasięgiem objęła część stanów Nayarit i Jalisco, a przede wszystkim stany Zacatecas i Durango.
Jednak Tula oprócz atrybutów społeczności górskiej miała cechy typowe dla wielkich miast mezoamerykańskich dzięki zdolnościom adaptacyjnym Chichimeków i wkładowi technologicznemu Nonoalków. Meandry pobliskich rzek pozwoliły tak zjednoczonym Toltekom-Chichimekom i Nonoalkom – wyznaczyć szeroką sieć kanałów nawadniających, które ułatwiły wyżywienie miasta zajmującego powierzchnię 16 km kw. i liczącego 80 tys. mieszkańców. Populacja ta mieszkała w aglomeracji miejskiej z wieloma zespołami mieszkalnymi i uliczkami. W strefie centralnej znajdowało się kilka osiedli mieszkaniowych typu teotihuacańskiego, tzn. zespołów wielorodzinnych z licznymi pomieszczeniami zbudowanymi z ciosanego kamienia oraz kilkoma wewnętrznymi dziedzińcami. Większość ludności jednak mieszkała w budynkach z cegły adobe. Każdy taki budynek składał się z 3–4 pomieszczeń zorganizowanych wokół dziedzińca, na którym stał mały ołtarz. Zadaszenie i mur w kształcie litery L u wejścia do budynku sprawiały, że ta grupa pomieszczeń nie była widoczna z ulicy.
W dzielnicach Tuli zajmowano się głównie wytwarzaniem ceramiki i obróbką obsydianu do wyrobu noży i grotów włóczni. W Tuli miały też swoje domy niektóre grupy cudzoziemskich kupców. Dzięki nim wprowadzano w obieg towary pochodzące z tutejszego rękodzielnictwa. Toltekowie nadal oddawali cześć Tlalocowi, a więc temu samemu bogowi deszczu, którego czcili Teotihuacańczycy, ale wydaje się, że ich najważniejszym bogiem był Quetzalcoatl52 – jego imieniem określali swojego władcę. Oprócz platform piramidalnych, dziedzińców i ołtarzy Toltekowie dużą wagę przywiązywali do rytualnej gry w pelotę, która miała symboliczne powiązania ze składaniem ofiar z ludzi poprzez dekapitację. Jeszcze dziś można zobaczyć w ruinach miasta dwa ogromne boiska. Najbardziej nowatorską cechą sztuki tolteckiej są przedstawienia gloryfikujące wojowników, których uważano za odpowiedzialnych za odżywianie Słońca. Tak to ukazuje ikonografia budowli sakralnej nazwanej „Świątynią Tlahuizcalpantecuhtli”53.
Potęga