Ilustracja 3.6 Relación de Michoacan: najwyższy kapłan Tarasków (petámuti) wygłasza przemowę do wszystkich panów prowincji
Chociaż kultura taraskańska jest podobna do innych w Mezoameryce, różni się kilkoma ważnymi cechami. Tutejsze społeczności – dzielnice – płaciły swoim panom trybut nie w naturze, ale w formie pracy. Arystokracja ponadto nie tworzyła warstwy tak licznej i bogatej jak w przypadku organizmów państwowych ludów Nahua. Ogólnie wydaje się, że uwarstwienie społeczne nie było tu tak złożone; a to przekładało się na charakter miejscowości, nie tak rozległych ani zurbanizowanych jak u ludów Nahua. Sama kultura materialna Tarasków była znacznie prostsza, może nawet uboższa niż inne, jak chociażby kultura Nahua czy mixtecka. Jednak władza sprawowana przez suwerena Tarasków (określanego tam słowem cazonci) i przez ich najwyższego kapłana (petámuti) była co najmniej równie rozległa i despotyczna jak władza jakiegokolwiek suwerena Nahua. Trzeba natomiast wspomnieć jeszcze, że władza pana taraskańskiego była silnie scentralizowana.
Po zapewnieniu sobie całkowitej kontroli nad sąsiednimi miejscowościami nad jeziorem Pátzcuaro lud Uacúsecha zaczął organizować wyprawy wojskowe, które doprowadziły go za rzekę Lerma na północy, gdzie zbieracze-łowcy przemierzali tereny, na których znajdowały się ostatnie już osady rolnicze. Od południa Uacúsecha dotarli aż do doliny rzeki Balsas, a od wschodu – aż w pobliże Doliny Toluki. W tych dwóch ostatnich przypadkach zetknęli się z inną wielką potęgą ekspansjonistyczną – sojuszem Mexico-Tenochtitlan, Texcoco i Tlacopan. Żaden z tych dwóch projektów imperialnych nie przesunął jednak znacząco owej granicy w ostatnich dekadach poprzedzających hiszpańską konkwistę.
Zatoka Meksykańska
Źródła pisane, które odnoszą się do kultur przedhiszpańskich na wybrzeżu tej wielkiej zatoki, są dosyć ubogie. Wynika to w dużej mierze z katastrofy demograficznej, do której doszło w XVI w. Na nadbrzeżnych nizinach liczba ludności spadła niemal do zera. Świadectwa konkwistadorów hiszpańskich, którzy przemierzyli ten region w czasie podróży ku Mexico-Tenochtitlan, informacje pochodzące ze źródeł należących tradycji Nahua oraz prace archeologiczne pozwalają mieć pewne wyobrażenie o tym, co działo się na ziemiach znajdujących się między rzekami Papaloapan a Soto la Marina. Huastekowie z rodziny językowej macromayance przez stulecia zajmowali północ wybrzeża Zatoki Meksykańskiej. Wywodzący się z gór Totonakowie osiedli w centrum i na południu tego regionu, a do nadbrzeżnych nizin dotarli mniej więcej w VIII w. n.e.
Mexikowie i ich sprzymierzeńcy byli w sposób oczywisty zainteresowani nałożeniem na Huasteków zobowiązań lennych i zrobili wszystko, co możliwe, aby je wyegzekwować. Równie oczywiste jest to, że nie udało im się złamać oporu prowincji tego regionu, a podbite ośrodki wszczynały bunty. Tak więc rozgłos, jakim cieszą się w źródłach niektóre kampanie wojenne przeciwko Huastekom, np. ta, którą poprowadził Ahuitzotl na początku rządów, nie odzwierciedla rzeczywistego wyniku owych najazdów.
Mimo powtarzających się niepowodzeń Mexikom udało się w końcu militarnie pokonać Tamapachco oraz Tziuhcoac i zająć miejscowość dzisiaj nazywaną Castillo de Teayo, w której pozostawili garnizon wojskowy. Architektura i rzeźba tej enklawy wykazują silne wpływy kultury mexickiej. Główna świątynia w Castillo, jak również posągi zwane „chorążymi” oraz wyobrażenia bogów Tlaloca, Xilonen70, Xipe Toteca i innych bóstw żywo przypominają sztukę Doliny Meksyku. Z kolei Huastekowie znaczną część swoich budowli tworzyli z materiałów nietrwałych, takich jak bajareque, cegła adobe i ugnieciona ziemia. Nawet wiele z huasteckich „piramid”, które zwykle budowano na planie koła, było wzniesionych z ziemi i tylko przykrytych z wierzchu stiukiem, wskutek czego erozja wymazała ślady tych dawnych budowli.
Totonakowie weszli do historiografii dawnego Meksyku od pierwszych dni kontaktu Europy z Mezoameryką. W relacjach z konkwisty figuruje „gruby kacyk”71 (hiszp. cacique gordo), który okazywał niezadowolenie z powodu obecności mexickich wysłanników w Cempoallan (Cempoali) i był przyjaźnie nastawiony do Cortesa. Cempoallan rzeczywiście było jednym z bogatych miast Totonaków, takich jak Tuxpan, Quiahuiztlan lub Cuetlaxtlan (Cotaxtla), które zostały podbite przez wojska Trójprzymierza. Kiedy Totonakowie odnosili się do tych, którzy wymuszali na nich daniny i swoje warunki handlowe, przede wszystkim mówili o nich Culhua, tzn. Mexikowie.
Od czasów wielkiego głodu w połowie XV w. Mexikowie przypuścili atak na małe ośrodki totonackie. Wszystkie miały wspaniałe zaplecze rolnicze i stosowały techniki nawadniania, aby złagodzić skutki pory suchej72. Ich ośrodki były podzielone na dzielnice, każda z własną świątynią, istniał w nich system odprowadzania wody, targowisko i rozległe place ceremonialne, a ulice były wybrukowane. Cempoallan w pewnym momencie liczyło łącznie 20 tys. mieszkańców i to właśnie z tego zespołu miejskiego wyszedł pierwszy ważny kontyngent wojskowy, jaki miał zasilić oddziały Cortesa.
Południe
O ile w okresie klasycznym hegemonię w regionie Oaxaki sprawowali Zapotekowie, o tyle w okresie postklasycznym niewątpliwie największą siłą demograficzną, militarną i polityczną mieli Mixtekowie i to oni byli awangardą ważnych przeobrażeń kulturowych w Oaxace. Przez całe wieki Mixtekowie ograniczali się do gór i sąsiednich dolin rejonu zwanego Mixteca Baja, lecz z czasem zaczęli emigrować i poszerzać obszar wpływów. W pierwszej kolejności – już w okresie epiklasycznym – zajęli Cholulę i powędrowali dalej w kierunku Doliny Puebli i Tlaxcali. W tej ostatniej krainie w okresie postklasycznym osadników mixteckich wzmocniły strategiczne sojusze oparte na małżeństwach władców i łączące mixteckie ośrodki polityczne z gór, takie jak Coixtlahuaca, z ośrodkami zdominowanymi przez ludy Nahua, jak Cholollan (Cholula) i Teohuacan (Tehuacan).
W XII w. Mixtekowie zaczęli także migrować do Doliny Oaxaki i zacieśniać związki polityczne z jej mieszkańcami. Proces ten obejmował pokojowo zawierane alianse (np. sojusz w Zaachila, gdzie panowie mixteccy weszli w związki małżeńskie z zapotecką dynastią panującą), powstawanie osad rolników i rzemieślników mixteckich na ziemiach zapoteckich (np. w Cuilapan) i wreszcie część wojen, które spowodowały przemieszczanie się grup zapoteckich ku przesmykowi Tehuantepec, a więc na tereny, gdzie weszły w konflikt z zastanymi grupami Mixe.
Do zapoteckich wzorów kulturowych, które podzielali Mixtekowie, doszły cechy z tradycji Mixteca-Puebla, zwłaszcza złotnictwo i sztuka pisania/malowania kodeksów, co Mixtekowie przyswoili i rozpowszechnili na drodze podbojów. Bogactwo regionu Oaxaki i splendor jego dworów, zawsze zasobnych w złoto, bawełnę, drogocenne pióra i kakao, zachęcały Mexików do podejmowania wypraw wojennych. Motecuhzoma I podbił bogatą Coixtlahuakę, Tizoc podporządkował Yanhuitlan, inną górską sporą stolicę regionalną, Ahuitzotl zaś rozszerzył panowanie Trójprzymierza na całą Dolinę Oaxaki.
W późnym okresie postklasycznym obszar majowski cieszył się przez pewien czas autonomią w przeciwieństwie do sytuacji w epoce tolteckiej, kiedy poddany był silnym wpływom ze środkowego Meksyku. Na Jukatanie hegemonię Chichén Itzá zastąpiła dominacja Mayapan (słynne rządy dynastii Cocom uchodzące