Chichén Itzá nie powinno się więc postrzegać jako podbój toltecki lub enklawę, ale jako jedno z miast, które były zakładane lub umacniane przez etniczne grupy kupców od końca okresu klasycznego, a przy tym mniej lub bardziej związane z różnymi regionalnymi tradycjami.
Ilustracja 3.1 Rzeźba znana jako chac mool: (a) Tula, stan Hidalgo; (b) Chichén Itzá, Jukatan
Tula i ród Quetzalcoatla
Dzisiaj wiemy, że nazwą Tula (nah. Tollan) określano wiele ośrodków, które łączyło to, że wszystkie były ważnymi miastami, a władające nimi rody wywodziły swój początek od Quetzalcoatla i miały prawo do namaszczania i legitymizowania władzy książąt mniejszych miast (Tollan oznacza dosłownie miejsce trzcin, nah. tolli – „trzcina”; mogłaby to być metafora określająca zgromadzenie ludzi z ośrodka miejskiego, gdyż łodygi trzciny rosną w zwartych grupach, ale może też chodzić o odniesienie do pierwotnego „raju”, w którym rósł jakiś rodzaj roślinności jeziornej). Dysponujemy wystarczającym materiałem, by stwierdzić, że ośrodek, który obecnie znamy jako Tulę w stanie Hidalgo, był tylko jedną z Tul z historii Nahua: Tollan-Xicocotitlan. Tulą były też Culhuacan (Cholula) i Mexico-Tenochtitlan, a niewątpliwie jeszcze kilka innych miast nosiło tę nazwę. Jest bardzo prawdopodobne, że najstarszą Tulą było Teotihuacan, pierwsza wielka metropolia Nahua i kolebka kultu Quetzalcoatla jako upierzonego węża. Dziś najmocniejszą hipotezą jest ta, zgodnie z którą warstwa rządząca i większa część populacji teotihuacańskiej należały do ludów Nahua. Oprócz innych śladów i argumentów najlepszy dowód stanowi to, że właśnie Nahua okresu postklasycznego – Toltekowie i Mexikowie – przejmują symbole i historię Teotihuacan jako część swojej tradycji59.
W Tuli w stanie Hidalgo skonsolidowały się i wzbogaciły główne idee i symbole związane ze świętym miastem i jego boskim rodem. Wydaje się, że była to ta najsłynniejsza Tula Mezoameryki. Gdy w źródłach kolonialnych ludy Nahua mówią o boskim władcy zwanym Quetzalcoatlem, o jego apoteozie i upadku oraz o wspaniałym mieście, które musiał opuścić, mówią właśnie o Tuli w Hidalgo. Należy jednak podkreślić, że owa Tula część swojego prestiżu i władzy zawdzięczała przyjęciu w chwili założenia miasta sprzymierzonych rodów pochodzenia teotihuacańskiego, czyli Nonoalków. Kiedy wskutek buntów i ataków padło Tollan-Xicocotitlan, idea Tuli bynajmniej nie umarła.
Replika ośrodka ceremonialnego w Tuli wykonana w Chichén Itzá jest świadectwem prestiżu osiągniętego przez tę nahuatlańską metropolię i rozprzestrzeniania się poza jej granice etniczne niektórych idei i symboli, takich jak centralne miejsce Quetzalcoatla i jego świty wojowników – orłów i jaguarów zdolnych do odżywiania Słońca – czy też ogromne znaczenie gry w pelotę w zbiorze rytuałów państwowych.
Chichén Itzá nie była jedynym miastem Majów, w którym rozpowszechnił się kult Quetzalcoatla oraz związany z nim zestaw wyobrażeń i wierzeń. Itzowie odcisnęli piętno na wielu miastach Jukatanu w czasach hegemonii Chichén Itzá, a gdy ich stolica została zaatakowana przez grupę Cocom z Mayapan (w 1200 r.), zatrzymali się w Petén i tam założyli nowe ośrodki, np. Tayasal na wyspie nad jeziorem Petén Itzá.
Od epoki najazdów ludów Putún na dorzecze Usumacinty i Jukatan pojawiły się w wąwozach i górach prowadzących ku wzgórzom Gwatemali ślady architektury, która różniła się od lokalnego stylu budowania i była bliska architekturze jukatańskich Putún. W ceramice również dostrzega się obecność obcych wpływów. Niektóre grupy Itzów, które opuściły Jukatan po wojnie z Cocom, zaczęły później w wąwozach i na wyżynach Chiapas i Gwatemali stosować coraz więcej elementów stylu nahuatlańsko-tolteckiego. Zarówno K’iche’, założyciele miast Jakawitz i K’umarcaaj, jak i ich wrogowie Kaqchikel ze stolicą w Iximché w swoich przekazach historycznych wykorzystują te elementy kulturowe, które rozpowszechniły się w Mezoameryce wraz z ekspansją toltecką. Jednym z takich elementów jest przekaz o pochodzeniu z wnętrza góry Vucub Pec o siedmiu jaskiniach, podobnej do góry Chicomoztoc ludów Nahua. Itzowie utrzymywali również, że ich wodzowie przebywali w mieście Tulán Zuyúa, tam też nauczyli się pościć i oczekiwać na wzejście Wenus o świcie, tak jak kapłani z Tuli.
W mieście Tulán Zuyúa rządził władca o imieniu Nacxit, ziemskie wcielenie boga K’ucumatz (odpowiednika Kukulkana z Jukatanu i Quetzalcoatla ludów Nahua). Po podbiciu wielu ludów wodzowie K’iche’ wysłali emisariuszy do Tulán Zuyuá, aby pan tego miasta potwierdził ich władzę regionalną i wręczył im stosowne insygnia. W regionie Mixteca tak samo postąpił, wysyłając poselstwo, władca 8-Jeleń60.
Tula i Mixtekowie
Mixtekowie okresu postklasycznego znali Quetzalcoatla pod imieniem 9-Wiatr i uważali go za założyciela dynastii rządzących w wielu mixteckich ośrodkach. W kodeksach odnoszą się do Tuli oraz wspominają o władcach tego miasta i najwyższym kapłanie, którego ukazują w szatach Quetzalcoatla. Najambitniejszy z władców regionu Mixteca, 8-Jeleń Pazur Jaguara z Tilantongo, ustanowił przymierze z władcami Tuli dokładnie w chwili, gdy zaczynała się rozwijać jego kariera polityczna i wojskowa. Dokonał pewnych podbojów w imieniu Tolteków i przekazał im jeńców, aby poświęcili ich w ofierze. Oddawszy tę przysługę władcy tolteckiemu, 8-Jeleń przybył do Tuli, której władca 4-Jaguar przedziurawił mu przegrodę w nosie, umieścił w niej przetyczkę będącą insygnium władzy i nadał w ten sposób rangę tecuhtli, czyli najwyższego władcy swojego regionu.
Biorąc pod uwagę datę tych wydarzeń, czyli rok 1045, a także sugestie w kodeksach, że władcami Tuli byli wówczas Nahua, najbardziej prawdopodobna jest hipoteza, iż owym potężnym miastem – którego suweren miał taką władzę, by uzurpować sobie prawo uznawania władcy innej grupy etnicznej i regionu – była Tula w dzisiejszym stanie Hidalgo. Licząc na uznanie władcy Tuli i opierając się na własnej strategii zawierania sojuszy w mixteckich górach, 8-Jeleń usiłował zbudować imperium w regionie Mixteca. Z biegiem lat okazało się jednak, że projekt się nie powiódł i istniały dziesiątki rozproszonych władztw, a model ten trwał aż do hiszpańskiej konkwisty.
W odniesieniu do kryzysu Tuli i jej opuszczenia źródła historyczne i dane archeologiczne są zgodne, że musiało się to stać w latach 1150–1200. Podobnie jak w przypadku Teotihuacan zachowały się ślady wojny i pożogi, które przetoczyły się przez miasto w jego ostatnich dniach. Jeden z takich pożarów zniszczył pałac, który znajdował się u stóp piramidy Quetzalcoatla. Kolonialne źródła historyczne podają, że niektóre grupy Tolteków schroniły się w mieście Culhuacan na brzegach jeziora Texcoco (Tezcoco)61. W ten sposób miał przetrwać wywodzący się od Quetzalcoatla ród, który podobno dał początek Mexikom. Z kolei inna grupa przeniosła się do Doliny Puebli i Tlaxcali i osiedliła się w mieście Cholula.
Ilustracja 3.2 Scena z Kodeksu Bodley: 8-Jeleń otrzymuje w Tuli symbol potwierdzający jego władzę
Należy ubolewać nad skąpymi zasobami archeologicznymi, które dotyczą Choluli, lecz istniejące