236
wola — tu: wolnosc Kozakow, niepodlegajacych panszczyznie ani prawu; samowola, brak kontroli spolecznej i prawnej.
237
Rusin — dzis: Ukrainiec.
238
wschodni obrzadek — prawoslawie.
239
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) — ataman kozacki (znany rowniez pod imieniem Seweryn), przywodca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanislawa Zolkiewskiego i sciety.
240
Loboda, Hryhorij (zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywodca powstania Nalewajki 1595–1596.
241
Sicz Zaporoska — wedrowna stolica Kozakow Zaporoskich, oboz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
242
pacyfikowac — tu: uspokajac, lagodzic nastroje.
243
czerkaski — z Czerkas; Czerkasy — miasto nad Dnieprem, polozone ok. 60 km na polnoc od Czehrynia.
244
bulawa (z tur.) — symbol wladzy wojskowej; rodzaj broni, mala maczuga, czesto ozdobna.
245
bisurmanin (przest. pogard.) — muzulmanin, tu: sultan turecki i chan tatarski.
246
praeparatur (lac.) — szykuje sie, jest przygotowywana.
247
pan krakowski — Mikolaj Potocki, zwany Niedzwiedzia Lapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651.
248
waszec — pan; skrot od: wasza milosc.
249
Lubnie — miasto na Poltawszczyznie, na sr.-wsch. Ukrainie, rezydencja ksiazat Wisniowieckich.
250
Sicz Zaporoska — Zaporoze, kraina zamieszkana przez Kozakow zaporoskich; takze: ich wedrowna stolica, oboz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
251
repeto (lac.) — powtarzam.
252
Czertomelik — rzeka na pd. Ukrainie, prawy doplyw dolnego Dniepru, na ktorym w tym miejscu istniala duza ilosc wysp, zapewniajacych Kozakom kryjowki; te nazwe nosila tez jedna z tych wysp.
253
Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) — miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad Tasmina, doplywem srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.
254
do pana chorazego koronnego — Aleksander Koniecpolski herbu Pobog (1620–1659), ksiaze, chorazy wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanislawa Koniecpolskiego.
255
Zaslawski-Ostrogski, Wladyslaw Dominik (1618–1656) — ksiaze, koniuszy wielki koronny i starosta lucki, jeden z najbogatszych magnatow Korony.
256
spasi Chryste (ukr.) — ratuj, Chryste.
257
ktoren (daw. dial.) — dzis popr.: ktory.
258
konfuzji (z lac. confusio: zmieszanie) — wstyd, obraza.
259
barwa — umundurowanie albo element stroju, swiadczacy o przynaleznosci noszacego.
260
Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) — miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad Tasmina, doplywem srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.
261
czaban — pasterz stepowy.
262
palic z piszczeli — strzelac; piszczel a. kij — prymitywna reczna bron palna, uzywana od XIV w.
263
spasi Chryste (ukr.) — ratuj, Chryste.
264
chorowody — ukr. i ros. piesni i tance ludowe, zwiazane z wiosennymi i letnimi obrzedami.
265
palic z samopalow — strzelac; samopal — prymitywna bron palna, uzywana przez Kozakow w XVI i XVII w.
266
Lubnie — miasto na Poltawszczyznie, na sr.-wsch. Ukrainie, rezydencja ksiazat Wisniowieckich.
267
Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) — miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad Tasmina, doplywem srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.
268
Semi-Mogily (ukr. Semy Mohyly a. Semymohyly) — osada na poltawszczyznie, w srodkowo-wsch. czesci Ukrainy.
269
Chorol — miasto na Poltawszczyznie, na lewym brzegu srodkowego Dniepru.
270
Zolkiewski, Stanislaw herbu Lubicz (1547–1620) – polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz krolewski, wodz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginal w czasie bitwy pod Cecora.
271
bitwa pod Solonica (1596) — bitwa, w ktorej hetman Zolkiewski pokonal kozackich powstancow Semena Nalewajki, a jego samego wzial do niewoli; zwana tez bitwa pod Lubniami a. bitwa pod Ostrym Kamieniem.
272
Polowcy a. Kumanowie — lud pochodzenia altajskiego, w sredniowieczu wschodni sasiedzi Slowian, w XIII w. pokonani i wchlonieci przez Mongolow Zlotej Ordy.
273
wataha — tu: oddzial kozacki, zbieranina uzbrojonych, groznych ludzi.
274
Sula — rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy doplyw Dniepru; nad Sula byly polozone Lubnie, rezydencja ksiazat Wisniowieckich.
275
kierz (daw., D. lm: krzow) — krzew.
276
sarn — dzis popr. forma D. lm: saren.
277
suhak — ssak kretorogi, spokrewniony z gazelami, dzis zyje tylko w Azji Srodkowej, w XVII w. mozna go bylo spotkac na terenie calej dzisiejszej Ukrainy.
278
popieliszcze — pogorzelisko, ruiny.
279
Zaporozcy — Kozacy z Zaporoza.
280
gony bobrowe — gniazdo bobrow, zeremie.
281
Nizowcy — wolni Kozacy z Nizu, tj. z Zaporoza.
282
Sicz Zaporoska — Zaporoze, kraina zamieszkana przez Kozakow zaporoskich; takze: ich wedrowna stolica, oboz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
283
sloboda — nowo powstala osada, ktorej mieszkancy zostali zwolnieni na kilkadziesiat lat od oplat i zobowiazan feudalnych.
284
futor a. chutor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiolek.
285
Wisniowiecki, Michal (zm. 1616) — ksiaze, magnat kresowy, starosta owrucki, zonaty z corka hospodara woloskiego, Jeremiego Mohyly, ojciec ksiecia Jeremiego Wisniowieckiego (1612–1651); podobno zabila go trucizna, podana w komunii swietej.
286
swobody — tu: zwolnienie od danin,