65
ordynans (z lac., daw.) — rozkaz.
66
ciezkie terminy — powazne klopoty.
67
invidia (lac.) — zazdrosc, zawisc.
68
substancja (z lac.) — rzecz, przedmiot, obiekt materialny; tu: majatek.
69
rekurs (z lac.) — odwolanie, ucieczka; tu: sposob rozwiazania problemu.
70
Tasmina, ukr. Tiasmyn — rzeka na srodkowej Ukrainie, prawy doplyw Dniepru.
71
rab — niewolnik, sluga; raby boze — ludzie bogobojni, cywilizowani.
72
molojec (ukr.) — mlody, dzielny mezczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.
73
bat’ko (ukr.) — ojciec; tu: szef, dowodca.
74
Szczo z toboju (ukr.) — co z toba.
75
spasi Bih (ukr.) — uchowaj Boze.
76
Laszek — z ukr. Lach: Polak; tu w pogardliwym zdrobnieniu.
77
towarzyszow — dzis popr. forma B. lm: towarzyszy.
78
calym i zyw —jestem caly i zywy.
79
Kozacy regestrowi — Kozacy pozostajacy na zoldzie Rzeczypospolitej.
80
Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanislawa Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoza”, dzis w granicach miasta Dniepropietrowska.
81
Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) — miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad Tasmina, doplywem srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.
82
Wisniowiecki, Jeremi Michal herbu Korybut (1612–1651) — ksiaze, dowodca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec pozniejszego krola polskiego, Michala Korybuta Wisniowieckiego (1640–1673).
83
deliberowac (z lac.) — rozmyslac, rozwazac cos, zastanawiac sie.
84
banita (z lac.) — czlowiek skazany na wygnanie.
85
Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozakow, zbiegow i koczownikow, pas ziemi niczyjej miedzy Rzeczapospolita a tatarskim Chanatem Krymskim.
86
watazka — przywodca oddzialu wolnych Kozakow lub herszt bandy rozbojnikow.
87
wataha — tu: zbieranina uzbrojonych, groznych ludzi.
88
modestia (lac.) — skromnosc.
89
bisurmanski (przest. pogard.) — muzulmanski, tu: tatarski lub turecki.
90
adolescencja (z lac.) — mlodosc, wiek mlodzienczy.
91
Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozakow, zbiegow i koczownikow, pas ziemi niczyjej miedzy Rzeczapospolita a tatarskim Chanatem Krymskim.
92
oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.
93
zadywytsia wsij swit bozyj (ukr.) — zadziwi sie caly bozy swiat; zadywytysia — zapatrzec sie, patrzec z fascynacja.
94
molojec (ukr.) — mlody, dzielny mezczyzna, zuch; tu: zbrojny.
95
klejnot — herb szlachecki.
96
Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukrainski bohater narodowy, hetman Kozakow zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej wladzy w latach 1648–1654.
97
molojec (ukr.) — mlody, dzielny mezczyzna, zuch; tu: zbrojny.
98
Oj wyzwoly, Boze (...) bidnych newilnykiw (ukr.) — Oj wyzwol, Boze, nas wszystkich, biednych niewolnikow, Z ciezkiej niewoli, Z wiary bisurmanskiej, Na jasne gwiazdy, Na ciche wody, Do radosnej krainy, Do swiata chrzescijanskiego, Wysluchaj, Boze, w prosbach naszych, W nieszczesliwych modlitwach, Nas, biednych niewolnikow; bisurmanin — muzulmanin.
99
Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) — miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad Tasmina, doplywem srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.
100
Wisniowiecki, Jeremi Michal herbu Korybut (1612–1651) — ksiaze, dowodca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec pozniejszego krola polskiego, Michala Korybuta Wisniowieckiego (1640–1673).
101
bajdak (ukr.) — duza rzeczna lodz zaglowo-wioslowa.
102
plynac pod wode — plynac pod prad, w gore rzeki.
103
Zacwilichowski, Mikolaj — komisarz Kozakow zaporoskich pozostajacych na sluzbie Rzeczypospolitej.
104
Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrot stosowany w XVII w. wylacznie w pismie.
105
Lubnie — miasto na Poltawszczyznie, na sr.-wsch. Ukrainie, rezydencja ksiazat Wisniowieckich.
106
chan — wladca tatarski.
107
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — ksiaze tatarski.
108
zagon — szybki wypad oddzialu konnego daleko na tereny wroga, zorganizowany w celu zdobycia lupow, wziecia ludzi w jasyr (tj. w niewole) i oslabienia obrony przeciwnika; takze: oddzial konny, przeznaczony do takich walk.
109
szlyk — czapka futrzana, zwezana ku gorze.
110
soboli — z futra sobolowego; sobol — nieduzy ssak drapiezny z rodziny lasicowatych o cennym futrze.
111
Woloch — czlowiek z Woloszczyzny; Woloszczyzna — panstwo na terenach dzisiejszej pld. Rumunii, rzadzone przez hospodara i zalezne od Imperium Osmanskiego.
112
Koniecpolscy herbu Pobog — rod magnacki, wywodzacy sie spod Czestochowy i posiadajacy ogromne dobra na Ukrainie.
113
ekonomia — dobra ziemskie, z ktorych dochod przeznaczony byl na osobiste potrzeby krola i dworu.
114
futor a. chutor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiolek.
115
feniks (mit.) — ptak ognisty, odradzajacy sie z popiolow; tu: nagle a spektakularne zjawisko.
116
wac — skrot od: wasza milosc.
117
bitwa pod Cecora (1620) — zakonczona zwyciestwem wojsk turecko-tatarskich nad Polakami podczas odwrotu, spowodowanego przez niezgode i niesubordynacje polskich magnatow; do niewoli dostal sie wowczas m.in. Bohdan Chmielnicki; Cecora — miejscowosc w pn.-wsch. Rumunii.
118
eksperiencja (z lac.) — doswiadczenie.