Die magistraat vryf aan sy stompie en vra bedaard: “Hoe sien u die Reg, meneer Moolman?” Waarop OuAbel die verdoemenis op die Regbank afsweer, sodat die magistraat moet vra: “Weet u dat dit ’n misdaad is om só teen die Bank te praat?” OuAbel se karwats bly ongeduldig teen sy kamaste speel. Hy was nie net van nature ongeduldig nie, maar hy is nou ooglopend haastig om die saak af te handel en na sy lêplek terug te keer.
“Magistraat!” roep hy uit. “Jy sal vind dat dit nie in jou broek sit om reg of verkeerd oor die Stam van Abel uit te spreek nie. Daarvoor lyk jy vir my alte armsalig.” Toe die magistraat nie antwoord nie, gaan hy voort. “Gaan eerder na die hof en stuur die donnerse veediewe wat die wêreld so pla in hulle moer!”
“En u,” antwoord die magistraat toe glo kalm, “gaan terug na u graf, meneer, want volgens my rekords is u lankal oorlede.” Hierop loop hy óm OuAbel en vermy sy skaduwee – want mens trap nie op die skaduwee van ’n dooie nie – en stap na die hotel waar hy die register teken, ’n whisky bestel en op die veranda gaan sit. Só het die agterdistrikte, lank nadat hy al weg was, dit oor sy aankoms gehad.
Tot laatmiddag sit hy daar en praat met niemand nie. Hy kyk hoe die kruiptrekkers in die gruisgat teen die koppie bokant die dorp kruie. Hy dink aan die vingerbeentjie. Hy weet min van sy vader; net dat hy mank was. Lief vir boeke, maar hy’t nooit die geleentheid gehad om sy studie te voltooi nie. Glo uit ’n goeie familie, het sy moeder altyd vertel. En mank, van kindsbeen af.
Dis my aarde soveel as julle s’n, dink hy met die stamboek op sy skoot. My uitspraak sal soveel julle s’n wees as myne.
3
Ella Moolman het oor die ryp in haar fyntuin gestap om pietersielie te pluk vir die middagete wanneer Abel en die geoloog uit die veld gaan kom. Sy het gehoop dat hul nuus oor uitkoms vir Toorberg sou bring. ’n Oomblik het sy opgekyk na die kolganse wat roepend oor die opstal kom draai en weer terugvlieg na die mis om Toorberg se kop. En toe sy buk en die yskoue blaartjies in haar hand voel, het haar hart ’n sprong gegee van die skrik. Voor haar, met die een voet duidelik dieper as die ander, het Abel se oorlede broer, De la Rey, se spore gelê. En in ’n oogwink het al die dinge rondom De la Rey en sy vorige besoek – die enigste vandat sy met Abel getroud is – in haar opgekom.
Stories was daar altyd oor De la Rey, vernoem na die veggeneraal. Daar is vertel dat hy, in navolging van sy oom Andreas, in die grootstad verlore gaan raak het tussen die skilders, die skrywers, die musikante en ander wat afbeeldings van die Skepping maak. Ná baie jare het die stories oor De la Rey opgedroog. “Almal se duime is nou lam gesuig oor De la Rey,” het Abel destyds nog aan haar gesê. “Hulle vergeet om te skinder oor die Moolmans as hulle bekommerd raak oor droogtes en veesiektes.”
Totdat De la Rey, ’n gryse oupa sonder kind of kraai, ’n rasegte Moolman sonder ’n morg grond in sy besit, daardie dag op Toorberg opgedaag het. Volgens die rekords van die staat het hy enkele jare vantevore intestaat gesterwe. Hoe hy die werf bereik het, kon niemand sê nie. Daar was geen wielspore nie, Posmeester Moolman het gesweer dat hy nie by die Halte afgeklim het nie, en ver kon hy ook nie stap nie, met sy een been korter as die ander.
Maar opeens het hy daardie môre drie jaar gelede deur die fyntuin aangehink gekom tot waar sy daggapitte vir KênsTillie se tee aan ’t pluk was. Ella het hom ná al die jare nie herken nie. Toe sy met Abel getroud is en haar intrek op Toorberg neem, was De la Rey reeds weg, by die universiteit in die stad besig met sy tesis oor die Skaamte. Hy’t glo gehoop, só het die mense geweet te vertel, dat die studie hom sou lei na al die hoofstede van die wêreld.
Toe hy nader kom, was daar iets in sy kopknik wat haar herinner het aan OuAbel en sy het vinnig begraafplaas se kant toe gekyk. Maar toe hy voor haar kom staan en vra: “Waar’s OuAbel?” het sy geweet dit ís familie, maar nie OuAbel self wat uit die graf opgestaan het nie.
“Dáár,” het sy gesê en na die begraafplaas beduie.
“O,” was sy antwoord en aan sy manier van kyk het Ella, altyd vlug van begrip, afgelei dat dit De la Rey, die dromer, moet wees.
“Jy’s De la Rey,” het sy gesê en haar hand teen die skerp oggendson oor haar oë gehou. “My swaer, die dromer.”
Terwyl sy nou die spore in die fyntuin versigtig bekyk, gaan haar gedagtes terug na die dae wat gevolg het op De la Rey se verskyning uit die niet. Hulle het Soois se ou kamer, wat al die jare leeg gestaan het met Soois se bebloede uniform nog in die kas, vir hom ingerig en daar het De la Rey die meeste van sy tyd deurgebring deur die boeke uit die glaskaste in die studeerkamer te lees. Snags, as sy en Abel al lê, het hulle hom op en af hoor skuifel in die gang soos hy boeke gaan haal en terugneem. Hy was onrustig, en veel het hy nie gesê of geëet nie, maar tot Abel se ergernis Druppeltjie nader geroep waar dié onder die wilgerbome weggekruip het, en vir hom voorgelees uit die klassieke verhale. Mettertyd het almal aan De la Rey se teenwoordigheid gewoond geraak, maar een môre het hy by die werf se hek uitgestap en nooit weer teruggekeer nie.
Eers toe Abel ’n week later, ná die soektog in die berge afgelas is, met OuAbel se Lee Metford in die slagkraal staan en hulle die jong os met rieme tot voor hom sleep, het hy besef wat gebeur het. Twee weke, het hy skielik onthou, was hulle al besig om vir die slagtery voor te berei. Die slagtafels is met koeksoda geskrop; blinknuwe biltonghake het reeds in die biltongskuur gehang. En dié veertien dae het De la Rey ál meer gedwaal en ál minder geëet. En toe Abel die jong os in die oë kyk, het hy verder onthou dat De la Rey as kind glo sy groot terugslag gekry het toe hy in die slagkraal afgekom het op OuAbel, besig om sewe jong osse vir die groot winterslag te skiet. Van daardie dag af was De la Rey nooit weer dieselfde nie. Koelbloedigheid kon hy nooit weer verduur nie.
Toe dié dinge hom byval, het Abel die os met ’n skoon skoot gevel, opdrag gegee dat die slagtery so gou moontlik afgehandel moet word, en die biltongskuur se deure toegespyker. Hy het al die biltonge in die tuishuis se waenhuis laat hang. Alhoewel almal gereken het dat Abel mettertyd sy meegevoel met sy broer se vleisvrees sou verloor, is daar sedertdien nog nie weer bees op Toorberg geslag nie.
Of De la Rey ooit verlossing gevind het op sy reise, het niemand geweet nie. En of hy weer in die dood gaan verdwaal het, kon hulle ook nie sê nie. Maar toe Ella op dié môre in die fyntuin buk en die koel pietersielie vasvat, het al dié gedagtes oor De la Rey weer by haar opgekom.
Sy’t gou ’n paar stukkies groenigheid gepluk en haar na die kombuis teruggehaas. Sy’t die pietersielie op die kombuistafel gelos en die lang gang afgeloop. In haar kamer het sy by die spieëltafel gaan sit, haar hare gekam en haar lippe rooigemaak. Sy’t die borsspeld wat sy by Ouma Olivier geërf het, aangesteek en met haar hand teen haar wang na haarself in die spieël gekyk. Toorberg het geen Moolman nog vry laat gaan nie, het sy gedink, nie in die lewe en nie in die dood nie. Sy het opgestaan en deur die groot kamers van die huis gedwaal, by die staanhorlosie in die sitkamer en die koperpotte in die gang verby, verby die portrette van StamAbel en Ouma Magtilt bokant die buffet in die eetkamer. Sy’t by al die slaapkamers ingekyk en in die gastekamers het sy die vensters oopgemaak vir vars lug, en die kussings elk ’n uitklop gegee en die dekens reggetrek. Sy’t die stof in die kose onder die gastebeddens laat uitblaas en die matjie in die gastebadkamer gaan haaks skuif.
Daarna het sy nog een maal deur die huis geloop en toe by haar stinkhoutskryftafeltjie op die sonstoep gaan sit. Sy het haar dagboek met die buiteblad van kalfsleer oopgemaak en daarin geskryf: “De la Rey het vanoggend skielik op besoek hier aangekom. Abel en die geoloog het gaan water soek in die boveld. My hande bewe en ek kan aanvoel iets gaan gebeur.”
Later het die magistraat op kommissie vir Ella gevra om – as dit nie inbreuk sou maak op haar privaatheid nie – hierdie bladsy uit haar dagboek aan hom te toon. Hy’t lank daarna gekyk en sy kop geskud, maar eers niks gesê nie. Toe het hy gegroet en by die voordeur aan haar gesê: “Dit lyk my u het ’n aanvoeling.”
Nadat sy haar dagboek oopgemaak en weer gebêre het in die geelhoutkissie, het Ella op De la Rey gewag. Hy dwaal seker op die werf rond, het sy gedink. Of dalk het hy weer aan die gesels geraak met die kind onder die wilgerbome.
Van haar lessenaar