Флот түгел, Фәннәр академиясенең тел белемнәре институты диярсең! Буразнадан, көлтә йөге арасыннан чыккан татар малаена, чыннан да, бер башваткыч бит бу! Ләкин шуңа карамастан татар егетләре Хәрби диңгез флотында хезмәт иткәннәр. Мин монда өч-дүрт мисал китерәм, кайберләре турында бик кыска сөйлим. Әйтик, 1904 елгы рус-япон сугышында адмирал Рожественский командалык иткән эскадрада татарлар булган, Цусима сугышының фаҗигасен күреп белүче, анда исән калучылар булган. Моны раслаучы фактлар – җыелып басылган халык иҗатында һәм архив папкаларында. Архивларда шәкерт дәфтәрләренә язылган, тыелган (арестка эләккән) бик күп җырлар бар: аларда безнең егетләрнең Чемульпо, Порт-Артур, Цусима сугышларында шәһит китүе турында сөйләнә. Цусима сугышы ул – диңгез сугышы.
Икенче мисал. 1908 елның 28 декабрендә Сицилия белән Калабрия арасында җир тетрәү булып, ярты минут эчендә егерме өч шәһәр, йөзләгән авыл җимерелә, уннарча мең кеше һәлак була. Сицилия янында гына рейдта торган рус хәрби корабльләре – «Слава», «Цесаревич» линкорлары, «Адмирал Макаров» һәм «Богатырь» крейсерлары халыкка ярдәм күрсәтү өчен ашыгыч рәвештә Мессина шәһәренә киләләр. Рус газета-журналларында игълан ителгән хәбәрләрне мин күп укыдым. Әнә шул кешеләрне коткару вакытында булган хәлләрнең барысы да диярлек билгесез бер татар егете тарафыннан «Җир селкенүнең бәяны» дигән бер әсәрдә тасвирланган. Бу турыда мин 1979 елда язып та чыккан идем, ул мәкалә 1987 елда дөнья күргән «Әдәбият һәм чынбарлык» дигән китабыма да кергән иде42, ләкин халкыбыз күпсанлы, газета мәкаләсе бер көн генә яши, ә китапның тиражы нибары мең дүрт йөз данә. Ул мәкаләдә рус флотының әлеге эскадрасында татар егетләренең булуы исбат та ителгән иде кебек. (Бәет язарлык бер татар егете булгач, тагын башка татар матрослары нигә булмасын?)
Тарихыбызда билгеле: революциягә кадәр Балтыйк флотының Петербург-Кронштадт базаларындагы хәрби корабльләрендә байтак татар егете хезмәт итә. Рус милләтендәге хәрбиләр якшәмбе көнне гыйбадәт кылсалар, мөселман хәрбиләренә җомга көн гыйбадәт кылырга мөмкинлек бирелә. Шулай итеп, хәрби частьларда, зур корабльләрдә мөселман муллалары штаты булдырыла (күрәсең, мәдрәсә тәмамлап килгән татар егетләренә хәрби хезмәтен узганда өстәмә эш итеп тапшырылган), алар гыйбадәт эшен оештыралар. Петербург, Кронштадт гарнизоннарындагы хәрби муллаларның эшенә Петербург мулласы Гатаулла Баязитов җитәкчелек итә. Аңа «военный ахун» дигән дәрәҗә бирелә (өлкән рухани, муллалар өстеннән инспектор, күзәтүче). Г. Баязитов исә Николаевский, Александровский, Беренче Хәрби-инженерлык корпусларындагы мөселман егетләренә дин гыйлеме өйрәтә. Ватанга тугрылык хисләре тәрбияләгән өчен дәүләтнең зур-зур орденнарына лаек була.
Каюм Саттаров – Зөя ягы Акъегет авылы егете. Егерме биш еллар буе диңгездә йөзгән кеше. Европада (безнең гасыр башында) ул булмаган порт юк. Беренче ранг капитаны (диңгез флотында контр-адмиралдан бер баскычка түбән өлкән офицер-капитан),