Менә шул ике концепциягә нигезләнгәннән соң, мин мондый нәтиҗәләргә килдем.
Болгар заманында «тау» сүзе урынына «мар» сүзен кулланганнар. Бу турыда шагыйрь Н. Думави әйтә. «Бу чокырлар да бар да болгарлар уры, болгар мары», – ди ул («Юлда» шигыре). Моннан ачыла: тау итәгенә урнашкан Кукмара һич тә марича «ике (кук) мари» сүзеннән алынмаган, ә Күк Тау сүзеннән ясалган (Күкеле тау яки Куаклы тау булырга мөмкин). Идел өстендәге Моркваши – Мар (тау) куышы булып чыга. Урманлы текә тау астына урнашкан Поши тавы авылы (Балтач районы) «Поши мары» була, документларга ул Пижмара дип кереп киткән. Мөрәле авылы (Арча) да шулай: ул авыл ике яктан тау белән уратылган, үзәндә утыра. Ул – Мар иле. Урмары – Ор тавы, Каймары (Дөбьяз ягы) – Каен тавы.
Күп кенә авылларның исеменә «ил» сүзе нигез булган (халык, төркем, бер күч мәгънәсендә). «Ил» сүзеннән чыгып, без байтак авылның исемен ача алабыз. Ләкин шуңарчы бер әйберне искәртеп үтик: борынгы Казан арты (Арча-Әтнә-Дөбьяз, Балтач, Чепья-Кукмара-Саба төбәкләре) тоташ кара урманнан һәм тирән сулы елга, күлләрдән торган. Бик борынгы заманнарда, әлбәттә инде, бу якта исәпсез-хисапсыз киек кошлар, кыр хайваннары яшәгән. Монда кыр казлары, торналар, аккошлар яши торган аерым төбәкләр булган, табигатьнең кайбер сәерлекләренә очрап, бу кошлар вакыт-вакыт колония булып монда кышлауга да калганнар. Торналар бала чыгарган регион – Торна иле (хәзер Төрнәле, Олы һәм Кече Төрнәле авыллары) дип исемләнгән, ул якларда әле дә булса кайбер басу, елгаларны (Сикертән, Гөберчәк авыллары тирәсендә) Торна басуы, Торна елгасы дип йөртәләр. Киек кошлар бик консерватив: ата-бабаларының элек бала чыгарган урыннарын алар хәтерләрендә биш, ун мең еллар буе буыннан-буынга тапшырып, саклап киләләр. Бу бигрәк тә аккошлар мисалында күзәтелә.
Аккошны бер төбәктә – «акку», икенче төбәктә «ку» дип йөрткәннәр. Дәрдемәнд шигырьләрендә моңа мисаллар күп: «Тонык елгыр күлләрендә каңгылдый аккулары» яисә: «Гөрләсә су, чыңласа акку һаваларда очып…» Бәс, шулай икән, Дөбьяз, Питрәч якларындагы Ташлы Кавал, Кавали авылларының исемендә «Ку иле» дигән сүз ята. Землемер яки түрәнең документка «Ковали» дип язмый хәле юк. Сөн буенда Аккүз авылы бар (Актаныш районы). Аның болынына, һәр елны булмаса да, ара-тирә берәр пар аккош килеп җәйли икән. «Бабайлар каны тарта», күрәсең. Аккүз авылының да исеме башта Акку булгандыр, аны документка гына шулай «Аккузево» дип язганнардыр. Тагын шунысы кызык: Дөбьяз төбәге Ку иленнән (Ташлы Кавал) ерак түгел Бикнарат авылы кешесе Хәбибулла Әхмәдуллин музыкабыз тарихында беренче буларак марш – «Аккош маршы»н иҗат иткән. Әби-бабалары тапшыргандыр аңа бу моңнарны. Безнең халык җырларында аккош бик еш телгә алына. Димәк, ата-бабаларыбыз аккошлар белән бергә гомер сөргән безнең.
Инде «ор» сүзенә килик. Бу бик хикмәтле сүз. Бер урында ул – калкулыкны, икенче урында – чокырны, өченче урында коры елганы аңлата. Шулай да тарихка яңадан аккош килеп