13
Szogunat Tokugawa posiadał w rezultacie około jednej czwartej ziemi objętej podatkiem ryżowym, co uczyniło ród Tokugawa najbogatszym rodem (Ikegami 1995: 152).
14
Na przykład mężczyźni pochodzący z chłopskich rodzin, którzy zasłużyli się na polu walki, mogli w nagrodę zostać włączeni do stanu samurajskiego (Ikegami 2005: 129).
15
Dosłownie „pełen brudu”. Pochodzenie eta jest przedmiotem dyskusji, zajmowali się oni zawodami uważanymi za nieczyste (oprawianie padłych zwierząt, garbowanie skór, wykonywanie funkcji kata, palenie zwłok ludzi zmarłych na groźne choroby itp.). Poza tym jednak eta zajmowali się rolnictwem i mieszkali w przysiółkach zwanych buraku, stąd ich późniejsza nazwa – burakumin (Howell 2005: 36).
16
Tak zwani kabukimono, samurajowie, którzy stracili swego pana (rōnin) lub niscy rangą samurajowie, a także męska służba w domach samurajskich. Ubierali się ostentacyjnie dziwacznie, nosili kimona w jaskrawych kolorach oraz dłuższe niż normalnie miecze z dużą, ozdobną gardą. Tworzyli grupy oparte na silnych związkach emocjonalnych, znani byli z wywoływania burd i bijatyk, dokuczania mieszczanom, śpiewów i tańców na ulicy (Ikegami 1995: 205–206).
17
W ten sposób rozerwana została więź między rycerstwem a ziemią, czyniąc z samurajów grupę będącą zaczątkiem klasy pracowników najemnych.
18
Obecnie prefektury Ishikawa i Toyama.
19
Zob. rozporządzenia wydawane u schyłku szogunatu w księstwie Mito, opisane w: Yamakawa, 1992.
20
Był to egzotyczny ubiór, wzorowany na portugalskich pelerynach, wykonany z zagranicznej wełny.
21
Chodzi tutaj o ubieranie się w stylu kabukimono (zob. przypis nr 16).
22
Zob. na przykład Ikegami 2005 oraz Nishiyama 1997.
23
Autor tego kompendium, zatytułowanego Dokai kōshūki (Raport o księstwach), jest nieznany (Rubinger 2007: 16).
24
Nazwa terakoya była w użyciu w zachodniej części archipelagu japońskiego. W Edo szkoły takie nazywano tenarai-sho (szkoła pisania).
25
Zob. Smith 1988.
26
W XVII wieku filozoficzny nurt kokugaku opierał się na nostalgii za idealizowaną przeszłością i czerpał również z dorobku filozofii chińskiej (Nosco 1990: 10).
27
Rangakusha – studiujący księgi holenderskie.
28
Reprezentował ją Ii Naosuke, daimyō księstwa Hikone.
29
Reprezentował ją Tokugawa Nariaki, daimyō księstwa Mito.
30
Tłum. Elżbieta Tabakowska. Wiersz ten, którego jedynie fragment został tu zamieszczony, był opublikowany w czasopiśmie McClure’s Magazine w lutym 1899 roku.
31
Pierwszy parlament japoński został wybrany przez około 1 % ludności, tak wysoko ustawiona była poprzeczka podatkowa.
32
W roku 1872 tradycyjny ubiór dworski został zmieniony na ubiór w stylu europejskim, a w roku 1873 cesarzowa zaprzestała czernienia zębów, co było starym obyczajem mężatek.
33
Więcej informacji o zmianie kalendarza lunarnego na gregoriański oraz próbie likwidacji tradycyjnych świąt zob. Kostowska-Watanabe 2010: 96–100.
34
Zob. Fuess 2004.
35
Europejskie dania były w Meiji dostosowywane do japońskich gustów – zob. Watanabe 2004.
36
Tak nazywany jest okres od połowy XVI do połowy XIX wieku.
37
Pomiędzy 1868 i 1873 rokiem członkowie nowego rządu pochodzili z bardzo różnych grup statusu: niskiej, średniej i wysokiej rangi samurajowie, daimyō, arystokraci z dworu cesarskiego, członkowie rodu cesarskiego, niemniej wszyscy (z rzadkimi wyjątkami) należeli do poprzednich elit władzy (Silberman 1976: 423).
38
Podobny opór wielkiego kapitału napotkała administracja państwowa w latach 1920. przy próbie wprowadzenia legislacji dotyczącej związków zawodowych.
39
Prawo pracy zostało uchwalone w 1911 roku, ale miało zacząć obowiązywać od 1916 roku, a wprowadzenie w życie zakazu nocnej pracy kobiet zostało odsunięte do 1926 roku.
40
Zobacz rozdział 9: „Transformacja Meiji i trauma kulturowa” niniejszego tekstu.
41
Daleką podróż umożliwiał „glejt” od władz lokalnych, a do podróżowania służyły nieliczne szlaki komunikacyjne, na których znajdowały się punkty kontrolne, nadzorujące ruch i sprawdzające podróżnych.
42
Flagi cesarskie to jedna z wymyślonych tradycji okresu Meiji. Prototyp flagi cesarskiej został po raz pierwszy wykonany w 1871 roku. Flaga była trójkątna, w kolorze czerwonym i ozdobiona 16-płatkową złotą chryzantemą – herbem domu cesarskiego (Fujitani 1998: 49).
43
Autorem Reskryptu cesarskiego o wychowaniu był Motoda Nakazane, doradca cesarza (Pałasz-Rutkowska 2006: 37).
44
Tzvetan Todorov, The Poetics of Prose, cyt. za Snyder 2000: 92.
45
Tsuzukimono – utwory drukowane w odcinkach na łamach gazet lub periodyków pod koniec Meiji. Dokufumono – historie przestępczyń. Dokufu dosłownie oznacza trucicielkę, terminu używano jednak w znaczeniu szerszym – przestępczyni, lub ogólnie złej kobiety.
46
System ie