“Verskriklik,” prewel Marc.
“Dink jy so? Jonge, jy sou dit ook gedoen het, veral as jou vrou en kinders se lewe daarvan afgehang het. Elke Dinsdagaand is die toneel opgebou, want daardie saal was dieselfde een waarin die stroom nuwelinge hulle elke dag moes aanmeld. Daar was oorgenoeg rekwisiete. Podium, dekor, beligting. Selfs die gordyn was van egte fluweel. Daar is selfs programboekies gedruk. Die kunstenaars was echt trots op hul teater.” Hy gryns. “Die podium was van hout uit ’n verwoeste sinagoge gemaak. ’n Deel daarvan was die deur van ’n Tora-kas. Die sleutelgat was nog sigbaar.”
Marc trek sy asem hoorbaar in.
Ou Siegfried se grynslag word breër. “Die kampkommandant was ’n ware kabaretverslaafde, my beste Marco. En die mense se aandag moes afgelei word. Daar moes orde in die kamp wees.”
“Maar dit was tog die aand nadat ’n trein vol mense weggeneem is Auschwitz toe. Het daar ooit van die Jode in die kamp by die vertonings opgedaag?”
Die ou man gee weer ’n bitter laggie. “Die mense het mekaar verdring. ’n Uur voor die vertoning het hulle al in die ry gestaan. Binne is daar omtrent geveg vir die goeie plekke, wat eers van die vierde ry af begin het. Die derde ry het altyd leeg gebly, ook as alles barstensvol was. Niemand wou daar sit nie, want in die eerste twee rye het die SS gesit. Die kampkommandant se ereplek was in ’n gemakstoel met ’n tafeltjie vir sy wyn en asbak daarnaas. Wanneer hy die saal binnegekom het, het almal dadelik eerbiedig opgestaan en bly staan totdat hy met ’n minsame gebaar toestemming gegee het dat hulle maar mag sit. Langs hom het sy sekretaresse haar plek ingeneem. Die hele kamp het geweet sy was ook sy minnares,” weer die droë laggie, “maar daaroor sou die kabaretgeselskap beslis nooit ’n grap maak nie.”
Siegfried skud sy kop en haal sy bril af om dit nogmaals op te poets. “Ja,” sê hy, “die Joodse humor is hoog waardeer. Selfs deur die SS’ers.”
“Was daar ook ’n hospitaal in Westerbork?” vra Marc ná ’n wyle toe dit lyk of Siegfried in herinneringe verval het.
“Hulle het dit ’n siekeboeg genoem. Daar was genoeg artsen. Alle dokters uit Amsterdam en Den Haag het in die kamp beland. Almal was vreesbevange dat hulle nie daar kon aanbly nie. Daar was van die beste spesialiste – ’n halwe mediese fakulteit. Daar was so baie dat hulle oormekaar geval het. Die een het probeer om meer onmisbaar as die ander te wees; diegene wat selfs net ’n bietjie meer vervangbaar as ander was, sou vroeër eerder as later op transport gaan. Ek is ’n keer met ernstige disenterie daar opgeneem. Soms het daar tot vier van hulle om my bed gestaan.”
“Watter jaar was dit?”
“Begin ’43. Hoe verskrikliker die grieselverhale was wat uit die doodskampe ingesypel het, hoe minder het ons dit geglo. ’n Volk van denkers en digters … Dié vermoor tog nie mense só nie. Nee, dit was gewoon sensasie. Die oorlog kan nie lank meer aanhou nie, het ons mekaar met die vertrek van elke transporttrein verseker …”
Die ou man staar op na die iep waaronder hulle sit en toe hy weer praat, is sy stem leweloos – asof hy met homself praat en van Marc vergeet het. “Op ’n dag staan Ruti en haar vader voor my. Ek was my sinne byna kwyt. In my onderwyserdae was sy in my klas. Ek het halsoorkop op haar verlief geraak. Ek kon dit uiteraard nooit laat merk nie. Op ’n dag het sy eenvoudig, soos soveel ander leerlinge, net uit die skool verdwyn. Ek het nie eens geweet sy was in Westerbork nie. Daarvoor was die kamp te groot. En daar staan sy meteens voor my met wyd oopgesperde oë in haar spierwit gesiggie. Dit was Dinsdag en hulle het die vorige nag gehoor hul name is op die transportlys. Kon ek dringend nog met Cohn onderhandel? Ek was tog immers sy adjudant. Meneer, alstublieft …”
Weer die stilte. Vir Marc word die spelende kinders se gejil meteens te erg.
Ou Siegfried hoor hulle nie. Hy praat verder sonder om na Marc te kyk. “Daar staan Cohn toe reeds by die transporttrein en twee tree van hom af was Schaufinger met sy Bubi aan die speel. Die hondjie het altyd blaffend teen hom opgespring asof hulle in een of ander park in Amsterdam tussen spelende kinders was. Op my pleitende versoek was Cohn se beslissing ongenadig en onmiddellik: ‘Die trein in met die meisie! Schnell, schnell!’ En vir my: ‘Kom, Siegfried, wees galant, kêrel, help die meisietjie die treintrok in.’ ”
“O, Gott!” fluister die ou man nou en druk sy gebalde hande teen sy oë. “Sy het in die modder neergeval en aan my knieë vasgeklou. Komm, Siegfried! het hy weer ’n keer in Duits geskreeu. Ek het haar met moeite opgetel … Ek kon haar rukkende hart teen my bors voel bons. Ek het haar na die veetrok gedra waarvan die deur nog oop gestaan het. Toe ek omdraai, het ek die deur hoor toeknars …”
Marc druk die hondjie so styf vas dat hy saggies tjank.
“ ’n Volk van digters en denkers …” mymer die ou man. “Maar ék dan? Ek was tog ook geen Siegfried nie. Ek was Ya’akov en ek was ’n OD.”
Marc kan aan geen woorde dink nie. Hy lê sy hand vertroostend op Siegfried se mou. Dié skyn onbewus van die aanraking te wees en bevind hom ver weg in sy eie gedagtes oor daardie verskriklike tyd.
Tog praat hy verder. “Wat nooit weggaan nie, is die herinneringe van daardie nag der nagte. Wanneer ek in die barakke die name afgelees het van diegene wat die volgende oggend op transport sou gaan, was daar altyd so ’n onbeskryflike stilte met die lees van die eerste name. Die lys was alfabeties, maar niemand kon dit heeltemal vertrou nie. Eers wanneer ek klaar was en die lys laat sak het, het die uitbarsting gekom. Ek het die mense wie se name ontbreek het, wild van vreugde sien dans. Ek het gesien hoe hulle mekaar soen of soos mal mense rondhardloop. Hulle het tafels en banke omgestamp en uiteindelik al skoppende op die grond neergeval. Onder dié op die lys het ek ’n man gesien wat sy eie oë uitgesteek het. Ek onthou hoe ’n vrou haar suster in die gesig geslaan het omdat dié se naam nie ook op die lys was nie. Daar was dikwels rou angskrete terwyl iemand ’n halwe meter verder van vreugde gesit en snik het. Ek het dit alles gesien.”
Natan sit nog steeds by die swart vrou en probeer kraletjies inryg. Hy waai vir Marc.
“Die volgende oggend het die veroordeeldes hulle goed gepak. Hulle het dan altyd oor en weer vertel hoe hulle en die agtergeblewenes aan mekaar sal skryf. Hoe hulle vir dié daarginder – nooit is die woord Auschwitz gebruik nie – groete sou oordra. En dan het die veroordeeldes, behang met rugsakke, hulle in ’n stoet voor die trein opgestel. Schaufinger, die menslike Nazi, was altyd op die perron met Bubi. Hy was altyd so wonderlik toeganklik. Op die laaste oomblik het daar nog altyd versoekskrifte uit Amsterdam gekom wat hy noukeurig sou lees. Soms het een of twee van die papiere weggewaai wanneer Bubi sy aandag aftrek. Hy het egter altyd in volle uniform daar gestaan terwyl die stoet verbytrek. Nooit het hy laat geslaap en hulle alleen laat gaan nie. Hy was beter as ons Joodse SS’ers. By ons was daar altyd maar die één wens – laat die trein tog nou asseblief wegtrek. Laat dit tog net verby wees sodat ons na ons verhitte kantore kan teruggaan en weer die sigarette kan opsteek wat ons daar op die perron nie mag rook nie. Daar was selfs ’n mate van wrewel by ons teen die ongeluksvoëls wat in hul veetrokke steeds wanhopig vasklou aan elke minuut wat hulle nog daar kon bly en hoop op die wonder wat nooit geskied het nie. En wanneer die trein dan uiteindelik sou wegrol, het ons net soos ná ’n begrafnis verlig na binne gegaan met die onbedwingbare behoefte aan ’n koppie koffie. En in die barakke het daar altyd weer dieselfde rusies gewoed. In daardie stadium het dit meestal gegaan oor die verdeling van die skamele goedjies wat die vertrekkendes agtergelaat het … Die nobele Jode.”
Toe die stilte dié keer te lank duur en die ou man in die bome bly staar, vra Marc eintlik teen sy beterwete: “Maar daar was tog ook ’n dag waarop u …?”
Siegfried het nie opgemerk Marc het weer na “u” oorgeslaan nie. “Die storie word te lank, Marco.”
“Tog …”
“In die voorjaar van 1944 kom daar toe ’n rebbe, sy vrou en tweeling in Westerbork aan …” Hy bly weer ’n rukkie stil en Marc kan sien die lang gesprek begin hom tot die dood toe vermoei.
“U hoef nie. ’n Ander dag …”
Maar