Toe sug Marc en voel hoe die donkerte hom verlaat. Hy maak sy sketsboek oop en weldra kras die houtskool oor die bladsy. Hy skets die drie seuntjies toegewoel in helderkleurige windjekkers, musse en serpe daar by die mooi swart vrou in haar eie kleurryke gewaad; die winterkaal iepe se dun takke wat ragfyn skadu’s oor die plein se klipvloer gooi; die geboue se Jerusalemsteen wat goudkleurig glim in die vroeë son; twee Chassidim wat haastig van die Hurvah-sinagoge se kant af aangestap kom, druk in gesprek terwyl hul hande met groot gebare saampraat. Hul peyot swaai ritmies onder hul swart breërandhoede uit. Toe die sketse klaar is nadat hy dit so rasend snel oor die blad lewe gegee het, begin hy met die pastelle werskaf en spoedig tower hy kwistige kleure in die sketse op.
“Jy het ’n heel besondere tegniek,” klink ’n stem meteens agter hom op.
Marc word weer van sy omgewing bewus en kyk om. Daar staan ’n bejaarde man in ’n lang, donker jas. Sy mus is diep oor sy ore getrek en sy dik brillense blink in die son. Hy steun gemaklik op sy driepootwandelstok.
Marc maak sy sketsboek verleë toe. “Ek teken graag,” sê hy byna verskonend en wonder hoe lank die man hom dopgehou het voordat hy dit agtergekom het.
“Mag ek kyk?” vra die man.
“Nu, dis gewoon sketse. Niks besonders nie.”
“Dit is nie waar nie. Ek het gekyk hoe jy werk. Mag ek die ander sien?”
“As u wil. Sekerlik.”
Die man kom met versigtige stappe om die bank en Marc tel die slapende kat op en neem haar op sy skoot sodat daar langs hom vir die vreemdeling plek is.
Voordat dié gaan sit, steek hy sy hand uit. “Siegfried Singer.”
Marc neem die aangebode hand, droog en dun van die ouderdom. “Marc Krige.”
“Krige,” herhaal die ou man. “Jy is ’n Jood?”
Marc knik. “Oorspronklik uit Suid-Afrika.”
Die ou man neem die sketsboek en blaai stadig daardeur. “Wunderbar,” sê hy toe hy eindelik klaar is.
“U is Duits?” vra Marc, want hy tel die half vreemde aksent in sy Hebreeus op.
’n Stram laggie kom om die oue Siegfried se mond. “Ek was Duits. ’n Duitse Jood. Vir 16 jaar. En toe was ek vir meer as 50 jaar ’n Nederlandse Jood. En nou bly ek al byna 26 jaar in Eretz Yisra’el. Ek word vanjaar 92, Marco Krige.”
Marc moet glimlag oor die verandering aan sy naam en ook vir die uitleg. Soos altyd in so ’n geval wil hy vra: Is u ’n oorlewende van die Holocaust? Maar hy bedwing hom.
Tog het die ou man dit agtergekom en hy lag weer sy droë laggie. “Ken. Ek is ’n Shoah-oorlewende. Ek het selfs Auschwitz oorleef, maar dit is ’n boek wat toegemaak is en nooit weer oop kom nie. Daar is al veels te veel boeke oor dit.”
“U het ’n belangstelling in kuns?” vra Marc om maar iets te sê.
Die oue strek sy bene en sit gemakliker. Die kat kom regop op Marc se skoot en ruik versigtig aan die ou man se jas.
Hy streel die dier se kop vir ’n wyle. “Ja, toemaar, dis Cees wat jy ruik,” sê hy vir haar. Sy spring tevrede af en gaan sit ’n entjie verder en was haarself.
“Jy het gevra na my belangstelling in kuns. Ek was ’n kunsonderwyser op my dag. Eers soort van. Later, toe ek ná die oorlog in Nederland afgestudeer het, was ek ’n gekwalifiseerde een. Dít is ’n boek wat oop is.”
Hy haal sy bril af, adem oor die lense en vryf hulle met ’n rooibont sakdoek skoon.
“Boerebont,” sê Marc en wys na die groot sakdoek.
“Hoe weet jy dit?”
“Ek het ’n Nederlandse oma gehad.”
“O ja? En is jy ook ’n kunsonderwyser?”
“Ek is verbonde aan die universiteit se kunsdepartement,” sê Marc en hoop hy kom meelewend genoeg voor sodat ou Siegfried sy storie sal vertel.
“Ek sou so dink,” brom hy en bêre die rooi sakdoek diep in sy jas se sak, “met jou soort gawe.”
Rondom hulle hang die skril kinderstemmetjies in die kaal takke van die iepe. Voor die kafeetjie langs hulle borsel die kelnerin ’n mat met mening uit sodat ’n paar stadsduiwe dadelik nader kom en aan die krummels begin pik. Die Ou Stad is nog bedaard so vroeg in die oggend.
“Ja, jy wil die storie hoor, dan hoor jy hom. My pa was in die klerehandel, soos byna een uit elke tien Jode in Berlyn. In 1938 toe ek 16 jaar oud was, was die skrif egter vir die Jode van Duitsland aan die muur. Die Herrenvolk het algaande die lewe vir ons onmoontlik gemaak. Ná Kristallnacht het my pa gedoen wat ek nooit gedink het hy sou doen nie. Hy het sy wortels opgetrek en sy gesin Nederland toe geneem. Daar sou die stempel op sy papiere wat gewys het dat hy oorspronklik van Portugese afkoms is, tot ons redding kom.” Hy gryns sinies. “Al kon dit ons nie in Berlyn red nie. Dit het my darem die onverwagte kans gegee om vir byna twee jaar lank te kon studeer.”
“Kuns?” vra Marc.
“Hoofsaaklik kunsgeskiedenis, maar ek het al op skool nie te sleg in my kunsklas gevaar nie. Ek kon iets doen. Toe kapituleer Nederland egter in Mei 1940 en die Nazi’s vat oor.”
Hy trek weer die sakdoek ingedagte uit sy jassak, maar hy vryf nie die bril se lense skoon nie. Hy vou dit in netjiese blokkies op. Sy ou vingers kraak daarvan.
“Ons moes ghetto toe. Vati se voorsate in Portugal was toe nie vir hom ’n skans nie, selfs al het sy mense hulle eeue gelede tot Christene laat doop en al was hy self allesbehalwe Tora-getrou. Hy het nie die eerste jaar in die ghetto oorleef nie. Een oggend het ons hom in ’n boom gekry hang. Vati moes gehoor het Kamp Westerbork is sy voorland. Mutti moes maar alleen sien kom klaar …”
“En u?” vra Marc vinniger as wat hy wou.
Siegfried sug. “My kwalik pedagogiese opleiding ten spyt, het ek ’n pos in die Joodse Gimnasium beklee met die woord ‘kuns’ iewers in die benaming. Dit was ’n ghettoskool wat deur die Duitsers toegestaan is. Daar het ek deur die een of ander gelukskoot agtergebly toe Mutti Westerbork toe is …”
Hy bly ’n rukkie stil en kyk na die vrou wat met haar hoogswanger lyf, kind op die heup en ’n ander een in die stootkarretjie, by hulle verbyloop. “Hier word heelwat nuwe Jode gemaak,” sê hy en druk die sakdoek weer in sy jassak terug.
Marc wag. Hy besef hy moenie vra wat toe gebeur het nie.
“Soos ek gesê het, as Jode was my ouers nie frum nie. Ons het onsself as vry genoeg beskou om ham te eet en op Shabbat wasgoed te doen. Ons was net Duitsers, het ons gesê, nie Joodse Duitsers nie. Die Bruinhemde het hulle nie daaraan gesteur nie. Toe ons in Nederland kom, het Mutti selfs by die Remonstrantse Kerk aangesluit om so goed moontlik aan te pas, want wat in Duitsland aan die gebeur was, het ons almal die skrik op die lyf gejaag. Maar nie Vati se stempels, Mutti se Remonstrantsheid of my voorliefde vir ham het ons minder Joods in die Nazi’s se oë gemaak nie. ’n Jood was ’n Jood. ’n Jood moes na Westerbork om uiteindelik weggevoer te word. Waarheen? Dít het niemand gesê of wou niemand sê nie.”
“Westerbork was die deurgangskamp in Nederland.”
“Deurgang na die uitwissingskampe toe. Nachon.”
“Maar u het …” probeer Marc hom op die spoor terugbring.
“Noem my tog jý, Marco.”
“Maar jy kon by die ghettoskool aanbly?”
“Gun my die geleentheid om daarby uit te kom, bitte!”
Marc lag. “Gaan maar voort,” sê hy.
“Waarom