Die Boerejood wat ek die beste uit my kinderdae onthou, is Benjamin Norwitz. Hy was ’n eselsmous in die tyd toe goudmyne in Suid-Afrika dié taai diere gebruik het om koekepanne, gelaai met erts, in myntonnels te trek. Hulle is ondergronds aangehou. Eenmaal daar het hulle nooit weer die son gesien nie.
Esels, ook bekend as muile, geelbekke en botterkoppe, word geteel deur ’n donkiehings met ’n perdemerrie te kruis. Die resultaat is ’n geharde, veelsydige dier wat groter en flukser as ’n donkie en kleiner en sterker as ’n perd is. Jy kon die wêreld met hulle aanvat – ás jy geweet het hoe om met hulle te werk. Jy moes op jou pasoppens wees vir ’n skop uit die bloute wat ’n wa se spatbord flenters kon laat.
Om ’n steeks wetter aan die gang te kry, is terpentyn onder sy stert gesmeer. Dit was juis wat ’n boer wou doen toe sy esels een oggend op pad dorp toe ’n ent van die huis af vassteek en verseg om ’n voet te versit. Sy vrou gaan haal toe die terpentyn, maar voor sy kon opklim, gryp hy die bottel en skiet van die terpentyn onder die esels se sterte in. Hulle vlieg met ’n vaart daar weg en los die vrou agter. Die oom is nie links nie en gooi die bottel vir haar: “Smeer aan en kom!” skrou hy.
Norwitz het ook by my pa esels gekoop. Hy was ’n gereelde besoeker op Calvinia en het later ’n minsame, hoewel eksentrieke, huisvriend geword. Op een van sy togte, toe hy esels wat hy by boere aangekoop het op die trein na Johannesburg wou laai, het hy by ons oorgebly en by my in die buitekamer geslaap.
Dit was wintertyd en my ma het melkkos vir aandete gemaak. ’n Bitterlik koue noordewind het om die huis se hoeke geswiep en teen die ratelende vensterrame geslaan. Toe ons gaan lê, het Norwitz sy gaberdene-pak uitgetrek en sy kamaste – hy het altyd, winter en somer, kamaste en ’n dik kakiejas oor sy pak (met kakiehemp en das) gedra – voor die bed staangemaak. Hy het sy jas oor die bont velkombers van gebreide boerbokvelle oor die voetenent gegooi en in sy wit langmoufrokkie en long johns ingekruip.
Ek was nege jaar oud en effens grieperig. Toe ek in die nanag huilend van ’n kwaai oorpyn wakker word, het hy die kers opgesteek en gevra wat verkeerd is. Ek het met my hand oor my een oor beduie. Hy het in sy geradbraakte Afrikaans na my pa geroep: “Miester Van Wyk, jy moet tog kom gou. Die helfte van Johnie se kop is seer!”
Nadat my ma lou olyfolie in my oor gedrup het, het ons weer gaan lê – ek met ’n plat Mellowood-brandewynbottel in ’n gebreide woljassie, volgemaak met warm water, teen my oor.
Douvoordag het Norwitz weer in sy pak, kakiejas en kamaste geklim. Ek het oor die buitekamer se onderdeur gelê en kyk hoe hy knarsend oor die witgerypte klipwerf na sy esels in die kraal aanstryk – ’n eensame figuur, vooroorgebuig teen die wind. Dit was my eerste kennismaking met ’n Boerejood.
Toe die posbode jare later met die klein leersakkie om sy lyf voor die hekkie van sy fiets klim, het ons geweet dis slegte nuus. Behalwe met ’n troue of geboorte het telegramme altyd slegte nuus gebring. Norwitz is yskoud en styf op ’n bankie op Johannesburg se Parkstasie gekry. In sy verslete kakiejas se binnesak was ’n swart boekie met my pa se adres in.
Oor die jare sou ek ’n steeds groeiende bewondering ontwikkel vir die merkwaardige vermoë van Jode, oor eeue heen verdruk en vervolg en tydens die diaspora oor die aarde verstrooi, om staande te bly en bo hul omstandighede uit te styg. Bewyse daarvan is die wêreld vol.
In Suid-Afrika het etlike meer as 100 jaar gelede met net die klere aan hulle lyf uit veral Oos-Europa hier aangekom. Hulle het as pakkiesdraers, vellekopers en smouse begin, maar binne ’n geslag die dryfkrag agter welvarende plattelandse gemeenskappe geword. In dié proses is ’n baie spesiale band met Afrikaners gesmee. Aan die Rand het sommige mynmagnate geword en ontsaglike rykdom vergader waarop steeds voortgebou word. Wanneer ’n ontheemde Joodse ma met haar kinders in ’n vreemde land aankom, haal sy haar swart boekie met die name en adresse van weldoeners en hulpvaardige familie, vriende en kennisse uit. Jode is nooit alleen nie en staan mekaar by.
Op ’n onlangse reis deur die Noordweste hou ons op ’n Saterdagmiddag op die Roggeveldplato tussen Calvinia en Sutherland stil by die hotelletjie op Middelpos wat saam met ’n negosiewinkel en Ford-agentskap vroeër jare lank deur die Sher-familie bedryf is. Die beroemde Britse Shakespeare-akteur sir Antony Sher het hier op Middelpos grootgeword.
Op die stoep vertel die huidige eienares hoe van die Shers en hulle afstammelinge elke jaar nog terugkom Middelpos toe om die goeie tye wat hulle daar beleef het, in herinnering te roep en ou Boerevriende op te soek. Soos ontwortelde Afrikaners wat uit die buiteland kom kuier, huil hulle telkens wanneer hulle moet afskeid neem.
Maar elke jaar is die groepie kleiner.
Agter die toonbank van ’n plaaswinkel
Elke keer wanneer ek ’n groot supermark binnestap, dink ek aan die winkels op klein plattelandse dorpies en op die plase van my kinderdae in die verwegwêreld van ou Suid-Afrika. Ek mis veral hulle stoepe.
’n Winkelstoep was toe ’n gewilde kuierplek. Op die meeste was daar ’n hortjiesbank of twee onder ’n rooi veranda wat gestut is deur gegote ysterpale versier met Victoriaanse tierlantyntjies. Dorpenaars het graag daar gesit. Sulke winkels bestaan lankal nie meer nie. Vyftig, sestig jaar gelede het plattelanders se daaglikse bestaan egter om hulle gedraai.
In die straat voor die winkel sou ’n verflenterde kind vroegoggend sy groottoon verveeld in die stoflaag teen die stoep boor. Hy wag vir ’n aalmoesie van mense wat kom inkopies doen. As hy gelukkig is, kry hy ’n pennie. Teen ’n oortjie vir een kon hy daarmee vier nigger balls koop. (Voor desimalisasie in 1962 toe ’n pennie met die koning van Engeland se kop daarop ’n sent geword het, was ’n oortjie ’n kwartpennie en ’n stuiwer ’n halfpennie.)
’n Verbleikte uithangbord met die winkel se naam bokant “Algemene Handelaar” wieg knarsend heen-en-weer in ’n ligte warrelwindjie wat straataf ritsel deur ou, krom peperbome langs ’n droë leivoor vol rooi pitjies.
Dit gaan warm word. ’n Boer se 1947 Fleetline Chev staan klaar in die koelte van die peperbome.
Teen die witgekalkte muur rondom die winkel se voordeur is daar emalje-advertensieborde vir Cooper’s Little Dip (’n middel teen skaapbrandsiekte), Ouma Mazawatee-tee, Voortrekker-koffie, Millborrow-speensalf, Flag-sigarette, Assegaai-roltabak, Cobra-vloerpolitoer en His Masters Voice-grammofoonnaalde. Nog ’n bord vertel dat die winkel ’n agent is vir FCU (die Farmers’ Co-operative Union van Port Elizabeth) vir die aankoop van wol en velle.
In ’n hoek staan ’n rooi Avery-platformskaal wat boere se produkte in ponde en onse weeg. Ronde ystergewiggies, elk met ’n gleuf, sit van klein tot groot in ’n ry op die skaal se weegbalk. Brommers zoem om die skaal. ’n Vleisgeurtjie aan die growwe sout, afgeskud van nat, varsgesoute velle, het hulle aangelok.
Op die winkelstoep kry ’n grysaard sy sit en tuur met skrefiesoë verby die kerktoring na tekens van reën op die horison. Dis droog. Uit gewoonte tik-tik hy met sy kierie se punt teen die leiklip onder sy velskoene voor hy sy hande sluit en sy duime ritmies vorentoe en agtertoe in sy skoot begin draai. Dit gaan ’n lang, stil, eensame dag wees.
Vir vandag se gejaagde mense, gedryf deur ambisie en die sug na meer, kan dit dalk vreemd klink. ’n Geslag of twee gelede was so ’n toneel egter deel van die gewone gang van die kleindorpse lewe. Vandag stroom moeë stedelinge na die platteland om vir ’n wyle rus en stilte te vind.
In die winkel sou ’n seuntjie ’n sjielingstuk (oftewel 10c), wat toegeknoop is in ’n sakdoek se punt, loswikkel. Dan sou hy dit skuif oor die houttoonbank, wit geskrop met Vim, terwyl die klerk ’n pond suiker met ’n skeppertjie uit ’n ry bliktrommels vol suiker, meel, rys, droë boontjies en lensies skep en in ’n bruin papiersak uitgooi. Dis nou nadat die bestelling onder die wakende oog van die Joodse winkeleienaar op ’n skaal afgeweeg is. Dié het altyd by sy tafel op ’n verhogie, afgeskort met glas, gesit.
Die toonbankklerk sou sy baas as “Mister” Katz, Rabinowitz, Cohen, Sack, Sher of Rosenblatt aangespreek het. Van dié Jode het