na die Dixieland vanaand,
Jantjie, van die Onder-Kaap.
Jantjie, sy is lief vir jou.
Van die kinders het saam in die orkes gespeel, daar was ’n T-Boks, bass en ghitare en ek het ’n paar akkoorde op die banjo gespeel. In April 1972 was ons toe op die planke daarmee en dis seker die eerste en die laaste Afrikaanse musiekblyspel ooit by St Stithians. Die hele skool het deelgeneem, die eerste aand was die ouers daar – saal vol, die tweede aand al die oupas en oumas – saal vol.
Met Jantjie se opvoerings by St Stithians het banjo’s, ghitare en ghoemas Sandton vir ’n ruk Kaaps gemaak, en die rykes onder die indruk gebring van die kruis van dié wat toe nie wit genoeg was nie en vandag seker nie swart genoeg is nie.
Die hoof van die hoërskool was Mark Henning, die voorsitter van die destyde Transvaalse krieketunie. Hy het agterna gesê die liedjie “Jantjie” moet ek eendag deur iemand laat opneem, dis ’n treffer. Komende van ’n krieketman, nogal.
Die opbrengs van die twee opvoerings het ons aan St Barnabas, ’n destydse bruin skool, geskenk.
Regdeur my tyd by St Stithians het ek naweekaande in pubs opgetree, “singing to the clinging and clanging of knives and forks”, soos Elton John dit beskryf het. Ná die Ridgeway Hotel in Randburg, het ek oorgeskuif na die Fourways Hotel waar ek ’n volle R20 ’n aand verdien het. Jy sing cover versions want jy moet die mense in die pub happy hou en dan kom vra die eienaar: “Are you keeping the people drinking?” Dit was goeie verhoogoefening.
Met St Stithians se kriekettoere na die privaatskole in Natal was ek in hierdie proper old English thing van afternoon teas en cucumber sandwiches by krieketwedstryde, en ’n pak klere op Sondae – iets wat ek natuurlik nie gedoen het nie en waarop Kenny Hovelmeyer, die sportmeester, my gereeld gewys het.
By Kenny het ek alles geleer wat ek van sokker en krieket weet. Hy het as jong kind polio gehad en op 28 geleidelik begin blind word. Ná ’n lang siekteverlof was hy die skoolvoorligter, met groot sukses. Ek is saam met hom deur sy blindwordproses en ek het soveel daaruit geleer. Ons twee het steeds toneelstukke en krieket gaan kyk en by die wedstryde vertel ek en die kinders vir hom wat op die veld aangaan en hy neem dit verder met sy groot kennis van die spel. Hy kon hoor of die bal die middel van die kolf tref of nie. Wanneer hy by my en Antjie kom kuier, het ek sy bord kos in sokkerterme verduidelik: By die doelhok lê ’n tjop en ’n aartappel, midfield regs is die rys en die rigthwinger is besig met die pampoen, daai klas van ding. Ons het gou agtergekom dat dit nie ’n goeie idee is om vir hom ertjies voor te sit nie.
Toe hy blind word, het sy gehoor baie verskerp. Hy kon in die personeelkamer stampvol pratende onderwysers van die een kant af hoor dat hulle aan die ander kant die nuwe rugbyreëls bespreek.
Hy was geneig om as jy saamstap ietwat na regs te neig. Dus stap jy aan daardie kant met sy arm ligweg op joune. Een keer het ek hom gewaarsku daar is trappe. “Don’t tell me that Anton, tell me whether it’s going up or down!”
Ek is fanaties oor sokker, en ’n geswore Manchester United-fan.
In dié tyd is ek opgelei as ’n Suid-Transvaalse sokker- en krieketskeidsregter. Dit was ook die begin van my einde by St Stithians. My o.11-span het ’n game by Waterkloof House in Pretoria gaan speel. Die ref was een van hul onderwysers en dié ou het die hele game by die middellyn rondgehang waar die ouers by ’n radio na ’n rugbytoets teen die All Blacks geluister het. Die ref het hom nie aan ons game gesteur nie en swak langafstandbeslissings gemaak, gewoonlik teen ons span.
Ek het my al meer vervies en iewers in die tweede helfte sê ek vir die kinders: “As dit weer gebeur, stap julle af.” Toe gebeur dit weer en die kinders stap van die veld af. Nou kyk, dís nie iets wat mens by St Stithians of enige privaatskool doen nie, it’s just not cricket. It is not done. Die kinders het my twee weke lank beskerm, toe knak een en sê ek het hulle die opdrag gegee. Dit was die laaste strooi, saam met die klagtes oor my lang hare, my gesingery in klubs oor naweke en boonop ’n begripstoets oor Cat Stevens en ander rocksterre.
Die hoof het ingestem dat ek self bedank, eerder as om afgedank te word. En só is ek daar weg.
John Leyden, stigterslid van Mango Groove, was een van my leerlinge by St Stithians, en hy het agterna gesê: “Anton kicked open the doors to our minds.”
3
Sonja en “Jantjie” – die begin van groot dinge
Ek moes dalk nooit na my pa in die kis gaan kyk het nie. Hulle sê mos dis die beeld wat vir altyd by jou bly, maar hierdie stywe man in ’n donker kis was nie anders as die beeld wat ek altyd van hom gehad het nie.
My pa is in 1974 dood, ek was 28 en ek het langs die kis gestaan en hom só gekyk en geweet, hier lê jy nou, Pa.
Was dit hoekom ek op daardie Sondagoggend as driejarige op my driewiel geklim het om my ma by die kerk op die dorp te gaan soek, met my pa wat stroef onder ’n boom sit, besig met sy Louis L’Amour, terwyl hy my eintlik moet oppas, sy seun moet koester? Het ek sy koudheid teenoor my toe al gevoel? Ons het vyf myl buite die dorp gebly, en omtrent halfpad soontoe het die twee soekgeselskappe by hierdie klein seuntjie op sy driewiel uitgekom.
My ouers het die jaar nadat ek matriek in Welkom geskryf het, Bloemfontein toe getrek. Op kollege het ek naweke die vyf uur van Heidelberg af Bloemfontein toe gehike, “my hande vol presente/ ’n liedjie vir my ma en ’n bietjie trots vir my pa”, soos in een van Breyten se gedigte. Maar sommer by die voordeur al meet my pa met sy oë hoe lank my hare is, en as dit té lank was na sy sin, het hy heelnaweek nie met my gepraat nie. Dan was alles verniet, die vyf uur hike, alles.
Ek staan langs die kis en ek is hartseer hy is dood, want hy is my pa en ek is lief vir hom en ek onthou die klank van sy mondfluitjie, sy stem as hy sing in die kar, ek kan amper sien hoe hy, die verliefde poskantoorman, op die perron agter Ma aanhardloop. Maar binne my stoot die weersin op, want jy het my altyd so klein en fucked up laat voel, Pa, ek kan nie ordentlik plaasdrade span of koeie melk of ’n man wees nie.
Voor die begrafnis vra my ma: “Sal jy uit respek jou hare sny?” Nee Ma, ek wens ek kan my hare vandag nog tien keer langer laat groei.
Iewers in my kollegejare skryf my pa in ’n brief: “Liewe Anton, jou lang hare en walglike voorkoms en vriende en musiek ens.” Dit was weer een van daardie gewone briewe waarin hy my lang hare en my gedrag afkeur, sy teleurstelling loop dik tussen die lyne, want ek is nie die staatmaker Afrikanerseun wat Ben vir hom geword het nie. Ek het jare later die brief teen my studeerkamer se deur op die plaas opgeplak, amper so ’n reverse van Martin Luther.
Later jare, toe my depressie en my tweede opgeneukte huwelik my een nag daar by die kampvuurlapa op die plaas inhaal, het ek my geel hoërskoolghitaar – die een wat my pa in sy hangkas toegesluit het – teen daardie klippe van die kampvuur fucked up geslaan en in die vuur gegooi.
Ure later het ek onthou wat Tharinca, Ben se vrou, eenkeer opgemerk het nadat sy die brief op die glasdeur gelees het: “Anton, jou pa het darem geëindig met ‘Liefde, Pappa’.”
Op daai oomblik het ek vrede gemaak en besef dit was sy manier van liefde wys, sy lomp poging om my op die regte pad te kry. Ek het in die inhoud van die brief vasgekyk, nie in die “Liewe Anton” en “Liefde, Pappa” nie. Maar toe was hy lankal dood.
Daarna was dinge vir my beter, somehow. Soos dit maar altyd gebeur, dink mens jare later eerder met nostalgie as wrewel aan iemand terug. Ek sou nou so graag met hom wou gesels, oor die invloed wat hy op my lewe gehad het, die liefde vir Afrikaans en die dinge waarvoor ek tog dankbaar is. Sy singery laataand in die Hudson wanneer ons huis toe ry, het ’n blywende indruk op my gelaat. Mens onthou nie net die goed en die sleg nie, jy onthou die totaliteit.
Dan was daar die ding van reis wat ek by hom en my ma geleer het. Geniet die reis, die reis kan die lekkerste wees as jy die regte goeters langs die pad raaksien.