Wyrok Trybunału Konstytucyjnego, uznający abolicję indywidualną za zgodny z Konstytucją RP przejaw stosowania prawa łaski, ma też stanowić nieznaną w naszym ustroju formę swoistego wyprzedzającego ułaskawienia Prezydenta RP przez ten Trybunał. W uzasadnieniu wskazano, że za decyzje w przedmiocie abolicji indywidualnej „Prezydent ponosi odpowiedzialność polityczną (oczywiście nie w sensie odpowiedzialności parlamentarnej)”96. Prezydent ponosi jednak także odpowiedzialność konstytucyjną, ale to właśnie Trybunał Konstytucyjny zdejmuje w swoim wyroku ciężar tej odpowiedzialności z Prezydenta, stwierdzając, że stosował prawo łaski w zgodzie z Konstytucją RP.
Ustalając znaczenie zastanego pojęcia prawa łaski w oderwaniu od przesłanek konstytucyjnych, Trybunał podejmuje ryzyko, jakim obciążone jest dokonywanie dynamicznej wykładni Konstytucji wbrew intencjom ustrojodawcy, znajdującym wyraz w pracach Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego, na co wskazano w uzasadnieniu uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego dotyczącej tego prawa97. Rozumienie postanowień każdej konstytucji zapewne podlega zmianom, odzwierciedlającym przemiany kultury konstytucyjnej. Interpretacja konstytucji powinna jednak odpowiadać zasadzie In dubio pro libertate. Wydaje się, że zastosowanie tej zasady nie przemawia za uznaniem, że przyznanie Prezydentowi RP prawa do abolicji indywidualnej nie jest obciążone wątpliwościami związanymi z ryzykiem arbitralizmu w korzystaniu z tego prawa, trudnym do zaakceptowania w demokratycznym państwie prawnym.
Oceniając zgodność z Konstytucją nowej praktyki jej stosowania, wykraczającej poza dotychczasowe standardy, należy uwzględniać zachowanie proporcji pomiędzy dobrem w ten sposób chronionym a dobrem poświęcanym, jakim jest postępowanie według dotychczasowych reguł, uważanych za zgodne z ustawą zasadniczą. Zarówno stanowisko Prezydenta RP, jak i składu orzekającego Trybunału Konstytucyjnego, w sprawie abolicji indywidualnej, prowadzi w konsekwencji do sytuacji, w której interesy polityczne większości parlamentarnej, jako dobro w tym przypadku chronione, przeważają nad kontynuacją praktyki, której zgodność z Konstytucją nie była co do zasady kwestionowana. Ponadto, w świetle powołanego poglądu Sądu Najwyższego, zastosowanie prawa łaski przed datą prawomocnego wyroku jest niezgodne z Konstytucją. Mamy zatem do czynienia z wykładnią Konstytucji prowadzącą do obejścia jej postanowień, w drodze usankcjonowania antykonstytucyjnej praktyki przez podmioty powołane do ochrony ustawy zasadniczej.
Stanowisko składu orzekającego Trybunału Konstytucyjnego, dotyczące abolicji indywidualnej, pozostaje w sprzeczności z orzecznictwem tego Trybunału, dotyczącym roli sądów w ustalaniu treści obowiązującego prawa. Wyrok Trybunału ingeruje w sferę określonych w Konstytucji ustrojowych funkcji Sądu Najwyższego, do którego należy sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, przez zapewnienie w ramach nadzoru zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych, w drodze rozpoznawania kasacji oraz innych środków odwoławczych od orzeczeń sądowych, a także podejmowania uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne budzące wątpliwości bądź rozbieżności w orzecznictwie. Kształtowanie kierunków i treści orzecznictwa przez jego ujednolicanie, związane z orzeczniczym nadzorem nad innymi sądami, stanowiące konsekwencję realizacji tej funkcji, powoduje, że praktyczny sens przepisów prawa determinowany jest przez władzę sądowniczą. Odpowiada to konstytuującej demokratyczne państwo prawne zasadzie, w myśl której „obywatel może zakładać, że treści obowiązującego prawa są dokładnie takie, jak to zostało ustalone przez sądy”98. Rola Sądu Najwyższego w ustalaniu treści obowiązującego prawa nie pozostaje bez znaczenia dla stosowania zasady podległości sędziego tylko Konstytucji i ustawie. Sąd Najwyższy RP sprawuje funkcję „konstytucjonalizacji” prawa w toku bezpośredniego stosowania Konstytucji, w procesie wykładni ustaw oraz wykładni Konstytucji (Piotrowski 2017). Skoro – w świetle stanowiska Sądu Najwyższego – w obowiązującym prawie nie ma miejsca dla abolicji indywidualnej, to tego rodzaju kompetencja nie może zostać Prezydentowi przyznana w drodze zmiany wykładni Konstytucji. Niezbędna jest zmiana Konstytucji względnie odpowiedniej ustawy, ponieważ Prezydent wykonuje swoje zadania na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach.
Nowy kształt prawa łaski oznacza w istocie zmianę w Konstytucji i w ustawodawstwie, dokonaną bez zmiany odpowiednich przepisów. Świadczy to o praktycznym znaczeniu kultury antykonstytucyjnej, odpowiadającej doraźnym potrzebom politycznym większości parlamentarnej. Mechanizm demokracji konstytucyjnej, która istnieje dzięki pluralizmowi politycznemu, ulega w ten sposób dysfunkcjonalnym zakłóceniom, związanym z konsekwencjami upartyjnienia państwa.
Banaszak B. (1997), Proceduralne i materialnoprawne normy konstytucji, w: J. Trzciński (red.), Charakter i struktura norm konstytucji, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 114–124.
Banaszak B. (2008), Prawo konstytucyjne, Warszawa: C.H. Beck.
Baran B. (2011), Prawo łaski w polskim systemie prawnym na tle powszechnym, Sosnowiec: Humanitas.
Chorążewska A. (2008), Model prezydentury w praktyce politycznej po wejściu w życie Konstytucji RP z 1997 r., Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Doroszewski W. (red.) (1962), Słownik języka polskiego, t. 4, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Dubisz S. (red.) (2003), Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa: PWN.
Garlicki L. (2015), Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa: Wolters Kluwer.
Garlicki L. (2018), Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa: Wolters Kluwer.
Kaczmarczyk-Kłak K. (2013), Prawo łaski w Polsce na tle porównawczym. Dawniej i współcześnie, Rzeszów: Mitel.
Kozłowski K. (2013), Prawo łaski Prezydenta RP. Historia. Regulacja. Praktyka, Warszawa: C.H. Beck.
Netczuk R. (2006), Tajny współpracownik policji na tle prawnoporównawczym, Katowice: Wydawnictwo UŚ.
Piotrowski R. (2006), Stosowanie prawa łaski w świetle Konstytucji RP, „Studia Iuridica” 45, s. 165–172.
Piotrowski R. (2010), Władza sądownicza w Konstytucji RP, „Krajowa Rada Sądownictwa” 1, s. 17 i n.
Piotrowski R. (2015), Status ustrojowy sędziego a zakres i charakter zarządzeń nadzorczych, w: R. Piotrowski (red.), Pozycja ustrojowa sędziego, Warszawa: Wolters Kluwer, s. 170 i n.
Piotrowski R. (2016a), Pojęcia zastane w Konstytucji RP. Dylematy teorii i praktyki, w: T. Giaro (red.), Źródła prawa. Teoria i praktyka, Warszawa: Wolters Kluwer.
Piotrowski R. (2016b), Stosowanie prawa łaski przez Prezydenta RP, w: T. Słomka (red.), Instytucja Prezydenta w Trzeciej Rzeczypospolitej. Model konstytucyjny i praktyka polityczna, Warszawa: Instytut Nauk Politycznych UW, s. 89–106.
Piotrowski R. (2017), Rola sądów najwyższych w ustroju demokratycznym, w: Sąd Najwyższy Rzeczypospolitej Polskiej. Historia i współczesność, Warszawa–Toruń: Sąd Najwyższy Rzeczypospolitej Polskiej, TNOiK „Dom Organizatora”, s. 105–111.
Piotrowski R. (2018a), Demokratyczna tożsamość Konstytucji RP, w: K.A. Wojtaszczyk, P. Stawarz, J. Wiśniewska-Grzelak (red.), Zmierzch demokracji liberalnej?, Warszawa: Aspra, s. 439–455.
Piotrowski R. (2018b), Sędziowie i granice władzy demokratycznej w świetle Konstytucji RP, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1, s. 215 i n.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (1989), Poznań–Warszawa: Pallotinum.
Skeczkowski