align="left">
199
Większość pisarzy uczestniczących w ankiecie mogłaby zapewne powtórzyć słowa Marii Kuncewiczowej: „nie widziałam tych spraw na miejscu i zbyt mało orientuję się w ekonomice społecznej” („Wiadomości Literackie” 1933, nr 44, s. 3). Można zaryzykować opinię, że wypowiadających się w ankiecie „WL” bardzo wiele dzieli w porządku biograficznym (inne są życiowe i intelektualne doświadczenia Wittlina, inne Chwistka, a jeszcze inne Choromańskiego), łączy jednak niewiedza dotycząca rzeczywistości sowieckiej. Ich sądy często budowane są w oparciu o wmówienia, złudzenia i życzenia, charakteryzujące wielu intelektualistów nie tylko w Polsce.
200
Wiedza o tych wydarzeniach nie zawsze prowadziła jednak do rewizji przychylnych sądów dotyczących komunistycznej Rosji. Aleksander Wat wspominał o „stanowisku typowym dla progresywnej inteligencji”, które także on w połowie lat trzydziestych podzielał: „Nie chciałem nic robić przeciwko ZSRR, bo uważałem, że Stalin jest straszny, że robi okropne rzeczy, ale to przecież jedyne państwo proletariackie! Stalin minie, a ojczyzna proletariatu zostanie” (A. Wat, Mój wiek. Pamiętnik mówiony, cz. 1, Warszawa 1990, s. 219).
201
Warto przypomnieć, że motywy antykomunistyczne silnie pobrzmiewały w ideologii Obozu Zjednoczenia Narodowego (z którego działalnością Goetel wiązał wielkie nadzieje), obrona przed zagrożeniem ideologią komunistyczną rozumiana była jako jedno z najistotniejszych zadań sanacji. Generał Andrzej Galica zapowiadał „bezwzględną i niewątpliwą walkę” z komunizmem, prowadzoną wszechstronnie i „z nieubłaganą konsekwencją” (cyt.: J. Majchrowski, Silni – zwarci − gotowi. Myśl polityczna Obozu Zjednoczenia Narodowego, Warszawa 1985, s. 161). Szczególnie ważkie wydawało się zwalczanie „zarazków komunizmu” na Kresach, zwłaszcza na Wileńszczyźnie (ibidem); praktycznym wyrazem tych dążeń był w 1937 roku proces wytoczony „grupie Dembińskiego”, oskarżonej o wydawanie czasopism komunistycznych (wśród oskarżonych znaleźli się m.in. Henryk Dembiński, Stefan Jędrychowski i Jerzy Putrament). Akt oskarżenia podkreślał, że cała działalność obwinionych „była planowana, konsekwentna w swych wywrotowych zamierzeniach, całkowicie podporządkowana wskazaniom i zaleceniom spisku komunistycznego” (cyt.: E. Pasierski, Miłosz i Putrament. Żywoty równoległe, Warszawa 2011, s. 139).
202
Summą poglądów Goetla na temat komunizmu wydaje się Okrucieństwo („Nurt” 1943, nr 6. Przedruk w: F. Goetel, Pisma polityczne, s. 389–398) – artykuł napisany w czasie wojny i opublikowany anonimowo w redagowanym przez pisarza konspiracyjnym „Nurcie”. Przyjmując perspektywę historiozoficzną, Goetel postrzega rewolucję bolszewicką jako wydarzenie, od czasu którego okrucieństwo znów – już nie w wymiarze jednostkowym, lecz kolektywnym – stało się silnie obecne w nowożytnym świecie Zachodu. Ponadto właśnie bolszewicy wprowadzili zasadę odpowiedzialności zbiorowej oraz uzależnienia wymiaru kary za przestępstwo od środowiska, z którego obwiniony się wywodzi. Zdaniem autora Z dnia na dzień „te dwie kardynalne zasady stanowiły podwalinę pod wszystko, co się miało dalej rozwinąć”, zaś Niemcy rozwinęli je jedynie i udoskonalili „z zastosowaniem całej nowoczesnej aparatury intelektualnej i technicznej” (ibidem, s. 394–395). Sądzę, że polski pisarz wpisuje się w powszechne dzisiaj przekonanie, iż to rewolucja bolszewicka spowodowała „eksplozję totalitaryzmów” w XX wieku; wyraził je choćby Richard Pipes, pisząc: „Gdyby nie rewolucja rosyjska, zapewne najważniejsze wydarzenie XX wieku, najprawdopodobniej nie byłoby narodowego socjalizmu, drugiej wojny światowej i dekolonizacji, a na pewno nie byłoby zimnej wojny, w której cieniu żyliśmy przez długie lata” (R. Pipes, Rewolucja rosyjska. Trzy pytania, tł. W. Jeżewski, Warszawa 2007, s. 15).
203
T. Kroński, Faszyzm a tradycja europejska, [w:] idem, Rozważania wokół Hegla, Warszawa 1960, s. 326–327.
204
Stanowisko Goetla, sugerującego, iż za zbrodnie komunistyczne ponosi moralną odpowiedzialność ideologia socjalistyczna, stało w wyraźnej opozycji do przekonania, któremu patronował Herbert George Wells, w Polsce zaś propagował je Antoni Słonimski. Optymistyczny ten pogląd głosił, że „socjalizm kroczy do zwycięstwa, mimo wszystko co się dziś dzieje na świecie”, zaś „niepowodzenie socjalizmu w Rosji nie może zniechęcić do socjalizmu” w ogóle (A. Słonimski, Kroniki tygodniowe 1932–1935, Warszawa 2001, s. 233).
205
F. Goetel, Szklane domy w gruzach, „Gazeta Polska” 1934, nr 52, s. 5. Przedruk w: idem, Pisma polityczne, s. 194.
206
Por. J. Kozeński, Austria 1918–1968. Dzieje społeczne i polityczne, Poznań 1970, s. 69–71 i in. Kilkunastoletnie rządy socjaldemokratów w wiedeńskiej Radzie Miejskiej i wprowadzony przez nich progresywny podatek mieszkaniowy przyniosły
gwałtowny rozwój budownictwa socjalnego oraz rozrost systemu opieki społecznej. Schludne i znakomicie wyposażone osiedla robotnicze budziły podziw także w Polsce, zachwycała się nimi zwiedzająca stolicę Austrii w 1931 roku Zofia Nałkowska (por. R. Szwed, Zofii Nałkowskiej fascynacje Wiedniem międzywojennym, [w:] Czytanie Dwudziestolecia, s. 285–288).
207
F. Goetel, Szklane domy w gruzach, s. 195.
209
Znaczenie młodzieńczych doświadczeń Goetla, także tych związanych z działalnością w młodzieżowym ruchu socjalistycznym i samokształceniowym, podkreśla Ida Sadowska w artykule Ferdynand – zdobywca, „Kresy” 1996, nr 3, s. 203–209. Autorka sprzeciwia się „pozbawianiu Goetla młodości” i niedocenianiu w jego biografii roli lat poprzedzających okres pierwszej wojny światowej (ibidem, s. 203).
210
Swoje pierwsze spotkanie z Józefem Piłsudskim w Krakowie wspominał Goetel w książce Patrząc wstecz (F. Goetel, Patrząc wstecz, s. 76–77). Do ówczesnych doświadczeń powracał pisarz niejednokrotnie, stały się one także impulsem do napisania powieści Nie warto być małym (1959).
211
J. Łobodowski, Chleb i sól, „Wiadomości” 1974, nr 29, s. 6.
213
Por. Doktryny polityczne XIX i XX wieku, red. K. Chojnicka i W. Kozub-Ciembroniewicz, Kraków 2000, s. 205.
214
A. Walicki, Philosophy and Romantic Nationalism. The Case of Poland, Notre Dame 1994. Cyt.: E. Prokop-Janiec, Literatura i nacjonalizm. Twórczość krytyczna Zygmunta Wasilewskiego, Kraków 2004, s. 20–21. W ujęciu Walickiego anglosaskie rozumienie pojęcia „nacjonalizm” posiada znacznie szerszy zakres niż w przypadku definicji powszechnie stosowanej w Europie Środkowej. Jest ponadto neutralne i nie wartościuje nazywanego zjawiska. Tak rozumiany termin „nacjonalizm” mógłby obejmować zarówno zjawiska kojarzone z nowoczesnym nacjonalizmem „zachodnim”, jak i antynowoczesnym „wschodnim”, choć ten akurat podział jest silnie kwestionowany (również przez samego Walickiego). Warto tu przywołać zdanie Clifforda Geertza, formułowane w związku z krytyką tak radykalnego i generalizującego
