55
Xipe Totec, czyli najprawdopodobniej „Nasz Pan Obdarty ze Skóry”, był bogiem wiosny i siewów, a także wojowników. Skóra, którą przywdziewał (jak również jego kapłan podczas obrzędów ku czci Xipe Toteca), symbolizowała zmieniającą się wiosną „skórę” ziemi, mającą odtąd pokryć się nową roślinnością (przyp. red.).
56
Popoloca to grupa etniczna zamieszkująca dolinę Tehuacán, mesetę Puebli i część stanu Oaxaca. Ze względu na swój język odległy od j. nahuatl, dla Mexików określenie popoloca stało się synonimem obcego, cudzoziemca, człowieka mówiącego niewyraźnie, niezrozumiałym językiem, cicho, jąkającego się, mówiącego jak pijany itd. (przyp. red.).
57
Chac mool – rzeźba półleżącej postaci męskiej z głową zwróconą w inną stronę niż reszta ciała i rękami umieszczonymi na brzuchu, gdzie często wyrzeźbione jest także naczynie (przy. red.).
58
Tzompantli – ołtarz czaszek, zarówno konstrukcja architektoniczna z czaszkami wyrzeźbionymi na ścianach, jak i drewniane pale z prawdziwymi czaszkami jeńców, ulokowane na tych konstrukcjach (przyp. red.).
59
Tożsamość etniczna ani język mieszkańców Teotihuacan nie są zidentyfikowane, stąd hipoteza, którą przedstawia autor rozdziału (przyp. red.).
60
Zob. przyp. 24.
61
Wśród badaczy nie ma zgody co do pisowni tej nazwy. Oprócz zapisu Tezcoco i Texcoco, które podaje autor rozdziału, stosowany jest także zapis Tetzcoco (przyp. red.).
62
Mianem tym określano wiele szlachetnych kamieni o zielonym odcieniu (serpentyn, jadeit i kamienie z rodziny jadeitów) symbolizujących bogactwo, władzę i prestiż, a także rzecz bezcenną – krew ludzką. Zieleń (kamienie, pióra kwezala) kojarzyła się z drogocenną wodą, deszczem, wiosną, odradzaniem się przyrody, młodą kukurydzą. Zielone kamienie, np. jadeit, wchodziły w skład danin ściąganych z prowincji trybutarnych. Olmekowie czy Majowie cenili jadeit bardziej niż szlachetne kruszce i stali się mistrzami w jego obrabianiu, czego dowodem są ich posążki, biżuteria, noże i atrybuty władców: pektorały, naszyjniki, ozdoby uszu i nosa (przyp. tłum.).
63
Tonalpohualli – 260-dniowy cykl kalendarzowy, który jest rezultatem kombinacji 13 numerów i 20 symboli dni. Ten sam cykl kalendarzowy u Majów nosił nazwę Tzolk’in (przyp. red.; zob. też r. „Okres klasyczny w dawnym Meksyku”).
64
Tezcatlipoca – „Dymiące zwierciadło”, bóg wojny i młodych wojowników, patron ludzi o mocach nadprzyrodzonych (przyp. red.). Mityczny wróg Quetzalcoatla, którego zmusił do opuszczenia swoich ziem. Walka obu bogów symbolizowała walkę sił w przyrodzie – między naprzemiennie zwyciężającymi nocą a dniem (przyp. tłum.). Zob też przyp. 29.
65
Rok 1345 nie jest całkowicie pewny, a wielu autorów podaje inną datę założenia Mexico-Tenochtitlan: 1325 (przyp. red.).
66
Autor zastosował zasadę podawania oryginalnych nazw ośrodków w języku nahuatl w tekście i wersję zhispanizowaną w nawiasie. Zgodnie z zamierzeniem autora zasada ta będzie stosowana również w niektórych przypadkach, w których kolejność wygląda odwrotnie.
67
Trafniejszym tłumaczeniem byłoby jednak „kojot, który pokutuje” lub „pokutujący Kojot” (przyp. red.).
68
Dokładna data zawarcia Trójprzymierza jest dyskusyjna, jednak kronikarz Fernando de Alva Ixtlilxochitl podaje 1431 r. (w: Ixtlilxochitl, Obras históricas, 1975–1977, t. II, s. 82).
69
Oryginalne imię władcy w nahuatl brzmiało Motecuhzoma, zapisywane także Moteuhczoma, Moteuczoma; różnice biorą się stąd, że hiszpańskie grupy liter „cuh”, „uc”, „uhc” miały oddać spółgłoskę w nahuatl, której nie ma w hiszpańskim (ani w polskim), brzmiącą jak wypadkowa między „k” i „ł”. W dawniejszych polskich opracowaniach i tłumaczeniach przyjęto pisownię Montezuma za znieszktałconą i zhispanizowaną w epoce kolonialnej wersję tego imienia. Odbiega ona na tyle od oryginału, że nie będzie tu stosowana (aby zresztą być konsekwentnym, należałoby również pozmieniać inne imiona, np. boga Huitzilopochtliego na Uichilobos). Należy też zaznaczyć, że dodawanie numerów przy imionach władców (I, II) jest również kalką europejską, gdyż w Mezoameryce niczego takiego nie stosowano (nie istniała też ciągłość dynastyczna), a dwaj tlatoque o tym samym imieniu rozróżniani byli dzięki drugiemu imieniu, tzn. Motecuhzoma Ilhuicamina i Motecuhzoma Xocoyotzin (przyp. red.).
70
Xilonen – aztecka bogini młodej kukurydzy. Mianem xilotl określano młody kaczan tej rośliny. Inne boskie wcielenia kukurydzy to Chicomecoatl, czyli 7-Wąż – bogini dojrzałej kukurydzy, oraz Centeotl, „bóg-kukurydza”. W kodeksach ze środkowego Meksyku pojawia się głównie Centeotl, w rzeźbie i podczas ceremonii religijnych zaś obecne są Xilonen i Chicomecoatl (przyp. red.).
71
Mianem tym określili Hiszpanie przywódcę Totonaków z Cempoallan, którego oryginalnego imienia nie znamy, choć kronikarz Alva Ixtlilxochitl podał jego nahuatlańską kalkę: Chicomacatl, „7-Trzcina” (za: Ryszard Tomicki, Ludzie i bogowie. Indianie meksykańscy we wczesnej fazie konkwisty, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków 1993, s. 219). Totonacki władca był trybutariuszem Mexików, którego Cortés przez sprytny podstęp zmusił do wypowiedzenia posłuszeństwa Motecuhzomie i opowiedzenia się po stronie Hiszpanów (przyp. red.).
72
Klimat dawnej Mezoameryki dzieli się w zasadzie na dwie pory roku: suchą i deszczową (przyp. red.).
73
Więcej na temat pueblo de indios jako „gminy indiańskiej”, zob. r. „Lata konkwisty”, podrozdział „Ludy, podboje i władza pośrednia”.
74
Społeczności egzogamiczne – takie, których członkowie nie zawierają związków małżeńskich w obrębie własnej grupy. Patrylokalność polega na tym, że żona jest włączana do grupy męża. Ambilokalność oznacza z kolei nieokreślone miejsce, a więc dużą mobilność takich związków