19
Zob. przyp. 4 w r. „Okres klasyczny w dawnym Meksyku”.
20
Pionowe płaszczyzny były ozdobione sztukaterią, co tworzyło rodzaj ram, gzymsów czy też fryzu, opasujących piramidę niczym fartuch (delantal). Jest to charakterystyczny element zabytków Majów, zwłaszcza na obszarze Petén (przyp. tłum.).
21
Drogi te łączące różne zespoły architektoniczne i umożliwiające kontrolę ośrodków podporządkowanych, charakterystyczne są dla regionu Majów. Tworzyły je usypiska z kamieni, ziemi, zaprawy i innych materiałów budowlanych, pokrywane wapiennym tynkiem, a ich wysokość wynikała ze specyfiki warunków klimatycznych – w porze deszczowej nisko położone tereny są często zalewane przez występujące wody (przyp. tłum.).
22
Majowskie „podniesione pola” są odpowiednikiem chinampas z Doliny Meksyku, choć „podniesione pola” tworzono głównie na zalewanych równinach rzek (przyp. red.).
23
Od ajaw – „władca” (przyp. red.).
24
Tzw. escritura istmeña. Hiszp. istmo – przesmyk, od przesmyku Tehuantepec (przyp. tłum).
25
Ten wywodzący się z epoki przedhiszpańskiej rytuał totonacki (wybrzeże Zatoki Meksykańskiej, okolice miasta Papantla w stanie Veracruz) przeprowadzany był w celu przywołania deszczu i zapewnienia urodzaju. W tańcu bierze udział 5 tancerzy (voladores), którzy wspinają się na wysoki maszt (palo); jeden z nich gra na flecie i bębenku, pozostali (symbolizujący cztery strony świata), przywiązani do sznurów zwisających z platformy, rzucają się głową w dół, wykonując 13 obrotów (co pomnożone przez liczbę 4 tancerzy daje wynik 52 – tyle lat liczy wiek w kalendarzu prekolumbijskim). W 2009 r. rytuał został wpisany na listę Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO (przyp. tłum.).
26
Zapotekowie, nazywający sami siebie Bènizàa („Ludźmi Pochodzącymi z Chmur”), w epoce przedhiszpańskiej zamieszkiwali głównie tereny dzisiejszej Oaxaki, gdzie w okresie preklasycznym i klasycznym stworzyli jedną z najważniejszych kultur Mezoameryki. Ich największe osiągnięcia to rozwój pisma, budowanie wspaniałych grobowców dla rodzin arystokracji oraz wykonywanie bogato zdobionych glinianych urn sepulkralnych. W okresie postklasycznym zostali zepchnięci na wschód (aż po przesmyk Tehuantepec, gdzie żyją do dzisiaj) przez dokonujących ekspansji Mixteków, którzy zajęli ich dawne ośrodki, m.in. Monte Albán i Mitlę (przyp. red.).
27
Hiszp. moldura en delantal. Zob. przyp. 20.
28
Zob. r. „Okres klasyczny w dawnym Meksyku – Wstęp”.
29
Wyobrażenie bądź wizja świata, w polskiej literaturze często określane jako imago mundi lub z niem. Weltbild (przyp. red.).
30
Używany w książce termin „Mexikowie” stosowany jest w hiszpańskojęzycznej literaturze przedmiotu przede wszystkim w odniesieniu do mieszkańców przedhiszpańskiego miasta Mexico-Tenochtitlan, które to wraz z Tetzcoco i Tlacopan – dwoma innymi miastami-państwami z Doliny Meksyku – utworzyły sojusz zwany Trójprzymierzem, który stał się zalążkiem późniejszego Imperium Azteckiego. W polskiej literaturze i w użyciu codziennym dominuje termin „Aztekowie”, który wszedł do polszczyzny najprawdopodobniej z j. angielskiego, za publikacjami A. von Humboldta i W. Prescotta, które ugruntowały użycie nazwy Aztec w świecie anglosaskim. Tymczasem społeczność określana tym terminem bynajmniej nie używała jej w stosunku do siebie, a w tekstach źródłowych (w Kodeksie Aubin i w dziełach Cristobala del Castillo i Juana de Torquemady) mianem azteca określa się mieszkańców mitycznej krainy Aztlan, skąd Mexikowie wywodzili swój początek, podobnie jak wiele innych społeczności z Doliny Meksyku, m.in. Culhuacanie, Tepanekowie, Chalkowie. W latach 40. XX w. R. Barlow wykazał nieadekwatność użycia terminu azteca (hiszp.) czy Aztec (ang.) w odniesieniu do Mexików, którzy sami siebie określali mianem mexica. Słuszność tej krytyki została uznana przez kolejnych badaczy, stąd też w hiszpańskim stosuje się głównie termin mexica. Termin azteca zaczął być jednak używany przez wielu badaczy w odniesieniu do wielojęzycznej społeczności środkowego Meksyku (przyp. red. za: Carlos Santamaría Novillo, El sistema de dominación azteca: el Imperio Tepaneca, Fundación Universitaria Española, Madrid 2006, s. 23–27).
31
Wchodzi w skład uprzednio przytaczanej Grupy Danta (przyp. red.).
32
Hiszpański termin bajos stosowany jest również w obcojęzycznej literaturze przedmiotu. Odnosi się on do mokradeł, terenów bagnistych lub nawet płytkich jezior, z których wybierano ziemię i przenoszono na inne tereny, tworząc pola uprawne (przyp. red.).
33
Autor odnosi się tu do roku tun (zgodnie z pisownią, którą stosuje dla długich samogłosek: tuun), czyli liczącego 360 dni. Majowie używali także cyklu 365-dniowego, zwanego ha’ab (przyp. red.).
34
W hiszpańskim oryginale autor stosuje inny zapis majowskich jednostek czasu, jednak w polskiej literaturze przedmiotu przyjęła się pisownia bak’tun, k’atun, tun, winal i k’in, jak również Tzolk’in i Haab (przyp. red.).
35
W rzeczywistości pismo Majów jest logosylabiczne, tzn. posiada znaki zwane logogramami, które oddają znaczenie i dźwięk konkretnego słowa, i znaki zwane sylabogramami, które oddają dźwięk konkretnej sylaby. Fonemy to jednostki z porządku mowy, a nie pisma, natomiast znaki, które je oddają, to litery, a tych w piśmie Majów nie stosowano. Autor prawdopodobnie chciał zaznaczyć, że pismo Majów jest logofonograficzne – sylabogramy oddają wyłącznie wartość dźwiękową, a nie znaczeniową (przyp. red.).
36
Terminem „Nahua” określane są społeczności posługujące się językiem nahuatl z rodziny jutoazteckiej, zamieszkujące środkowy Meksyk, choć często włącza się do tej kategorii mieszkańców tego samego regionu, mówiących innym językiem jako ojczystym, ale posługujących się nahuatl jako tamtejsza lingua franca. Więcej nt. ludów Nahua w r. „Okres postklasyczny w Mezoameryce” (przyp. red.).
37
Taraskowie (P’urhépecha, Purépecha) – lud zamieszkujący tereny stanu Michoacán (okolice jeziora Pátzcuaro). Głównym źródłem poznania ich tradycji jest ilustrowana księga Relación de Michoacan z ok. 1540 r. Wyróżniali się