Nowa Historia Meksyku. Erik Velasquez Garcia

„dzierżawcę ogrodu” (przyp. red.).

      77

      Mayeque – byli też zwani w języku nahuatl tlalmaitl, dosł. „ręka ziemi” (przyp. red.).

      78

      Mecapalli – przepaska, mocowanie ze sznurów przywiązywane do czoła, służące do noszenia ciężarów i powszechnie używane przez tragarzy w przedhiszpańskim Meksyku (przyp. tłum.).

      79

      Huitzilopochtli – „Lewa Strona Kolibra”, bóg rodowy Mexików, który według relacji mitohistorycznych wyprowadził ich z krainy Aztlan (będącej wyspą na jeziorze) i poprowadził w długą peregrynację, która zakończyła się założeniem miasta Mexico-Tenochtitlan. W epoce ekspansji ideologia propagowana przez elity Mexików zmieniła charakter Huitzilopochtliego w taki sposób, że stał się bogiem wojny i wcieleniem słońca, niejako zajmując pozycję dawniejszego boga, Quetzalcoatla. Zmiany te były zarazem jedną z ważnych przyczyn kryzysu politycznego w mexickim imperium tuż przed przybyciem Hiszpanów (przyp. red.).

      80

      Rodzaj wierzby z Doliny Meksyku, Salix bonplandiana (przyp. tłum.).

      81

      Rynek, wielki reprezentacyjny plac w śródmieściu dzisiejszej stolicy Meksyku (przyp. tłum.).

      82

      Coyolxauhqui – „Ta, której twarz ozdobiona jest grzechotkami”. Wg relacji mitohistorycznych Mexików była siostrą Huitzilopochtliego, która tuż przed jego urodzeniem, dowiedziawszy się o ciąży matki (bogini Coatlicue), wraz ze swymi 400 starszymi braćmi postanowiła ją zabić

1

Z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że wybrzeża kontynentu amerykańskiego, przez które przemierzały te pierwsze fale migracyjne, nie pokrywają się z dzisiejszymi. Były to fragmenty terenu uwolnione od lodowca dzięki bardziej sprzyjającemu klimatowi, a dziś są zalane przez wody Oceanu Spokojnego. Wnętrze kontynentu musiało być dla ludzi niedostępne podczas długich okresów w plejstocenie, gdyż tereny te pokrywał lodowiec stały lub półstały (przyp. aut. do wyd. pol.).

2

Termin „Mezoameryka” wprowadził w 1943 r. antropolog Paul Kirchhoff na określenie przedhiszpańskiego obszaru kulturowego ciągnącego się od północno-zachodniego i północno-wschodniego Meksyku po południowo-zachodnią część Ameryki Środkowej. Obejmował on większą część dzisiejszego Meksyku (oprócz jego północnych i północno-środkowych regionów, należących do tzw. Oasisamérica i Aridoamérica, zob. przyp. 5 i 6), Gwatemalę, Belize, zachodni Salwador, zachodnią Nikaraguę, północno-zachodnią Kostarykę (granica południowa biegła od ujścia rzeki Motagua do Zatoki Honduraskiej, przez jezioro Nicaragua, aż do zatoki Nicoya w ramach Oceanu Spokojnego, a północna – sięgała rzeki Pánuco wpadającej do Zatoki Meksykańskiej i rzeki Sinaloa uchodzącej do Pacyfiku), a zamieszkiwany był m.in. przez Olmeków, Zapoteków, Majów, Mixteków, Tolteków, Mexików (Azteków), Huasteków, Tarasków, Totonaków i inne grupy etniczne. Według Kirchhoffa Mezoameryka charakteryzowała się występowaniem wymienionych elementów kulturowych: uprawa trzech głównych roślin – kukurydzy, fasoli i odmian dyniowatych; konstruowanie na jeziorach sztucznych pól uprawnych (chinampas, zob. przyp. 18), uprawa bawełny, kakao i agawy (z włókien tej ostatniej robiono tkaniny i sznury, a z soku – napój alkoholowy pulque wykorzystywany w celach rytualnych); stawianie piramid o konstrukcji schodkowej i budynków ze stiukowymi posadzkami; pismo hieroglificzne, znaki liczb o wartości pozycyjnej i złożone w harmonijkę księgi (zwane kodeksami); rok słoneczny składający się z 18 miesięcy po 20 dni, wraz z 5 dniami dodatkowymi (razem 365 dni); rok obrzędowy liczący 260 dni, podzielony na 20 okresów, z których każdy liczył 13 dni; prowadzenie wojen dla zdobycia jeńców, poświęcanych następnie w celach rytualnych, specyficzne formy składania ofiar z ludzi (np. taniec w skórze ofiary), praktykowanie samoofiary (przekłuwanie języka, uszu, łydek i penisa); obrzędowa gra w piłkę (pelotę); kult wielu bogów; oraz inne wątki kulturowe (przyp. tłum. i red.). Koncepcję Mezoameryki jako wspólnego obszaru kulturowego kwestionował m.in. meksykański badacz Enrique Nalda (zob. r. „Okres klasyczny w dawnym Meksyku”).

3

Dolina Meksyku nadjeziorna – w oryg. Cuenca de México. Dla odróżnienia od Doliny Meksyku – hiszp. Valle de México (przyp. red.).

4

Są to ssaki z rzędu gryzoni, z rodziny Geomyidae, przystosowane do podziemnego trybu życia, przypominające bobry (z języka náhuatl toza) (przyp. tłum.).

5

Mianem Aridamérica archeolodzy meksykańscy określają region rozciągający się w północnej części Meksyku (teren Półwyspu Kalifornijskiego oraz duże obszary dzisiejszych stanów Sonora, Chihuahua, Coahuila, Nowy León, północna część stanu Tamaulipas, jak również mniejsze części stanów Durango, Zacatecas, San Luis Potosí, Aguascalientes, północna część stanów Guanajuato, Querétaro i Jalisco), sięgający aż po południowy zachód dzisiejszych Stanów Zjednoczonych. Region ten charakteryzuje się suchym, pustynnym lub półpustynnym klimatem, w związku z czym nie rozwijały się tam wielkie kultury prekolumbijskie. Tereny te zamieszkiwały koczownicze grupy ludności, już w okresie prekolumbijskim określane wspólnym mianem Chichimeków, mimo ich różnorodności etnicznej i technologicznej. Za: Jesús Nárez, „Aridamérica y Oasisamérica”, w: Historia antigua de México, red. Linda Manzanilla, Leonardo López Luján, IIA-UNAM, CH-UNAM, INAH, CONACULTA, México 1994, t. I, s. 75–111 (przyp. red.).

6

Mianem Oasisamérica archeolodzy meksykańscy określają prekolumbijski region kulturowy obejmujący południowo-zachodnią część dzisiejszych Stanów Zjednoczonych (południowe części stanów Utah i Kolorado oraz prawie całe stany Arizona i Nowy Meksyk) i północno-środkową część Meksyku (obejmującą stany Chihuahua, wschodnią część stanu Sonora oraz małe części stanów Durango i Zacatecas). Tereny te zamieszkiwały ludy rolnicze, które utworzyły kultury Anasazi, Hohokam, Mogollón i Casas Grandes. Za: Nárez, „Aridamérica y Oasisamérica”, dz. cyt. (przyp. red.).

7

Doliny Oaxaki lub Doliny Centralne Oaxaki – trzy doliny (Etla, Tlacolula i Zimatlán-Ocotlán), które łączą się ze sobą, tworząc kształt „Y”. Wielu autorów używa też po prostu terminu Dolina Oaxaki (przyp. red.).

8

Szarłat (Amaranthus, nah. Huautli) to roślina z rodziny szarłowatych (Amaranthaceae) wykorzystywana jako źródło ziarna o wysokiej wartości odżywczej. Ceniona jako alternatywa zbóż w regionach o trudnym klimacie oraz z uwagi na właściwości lecznicze. W czasach kolonialnych uważana za bałwochwalczą i praktycznie zakazana ze względu na silne przedhiszpańskie konotacje religijne (z amarantu i miodu robiono jadalne figurki bóstw używane w niektórych przedhiszpańskich ceremoniach religijnych) (przyp. tłum. i red.).

9

Kolczoch jadalny (Sechium edule, hiszp. chayote) jest gatunkiem rośliny z rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae). Ma duże, zielone jadalne owoce i od wieków wykorzystywany jest w kuchni meksykańskiej (przyp. tłum. i red.).

10

Miechunka pomidorowa (Physalis ixocarpa, hiszp. tomatillo, tomate verde) ma zielone, kwaśne owoce, przypominające wyglądem i smakiem pomidory. Do dziś jest ważnym składnikiem wielu dań i sosów kuchni meksykańskiej (przyp. tłum.).

11

Tecomate – zaokrąglony,