39
Tu i dalej imiona władców majowskich zostały podane zgodnie ze skorygowaną ortografią i w tłumaczeniu polskiej epigrafik Boguchwały Tuszyńskiej (przyp. red.).
40
Tłumaczenie słowa Nu’n albo Nuun jest problematyczne. Można je przetłumaczyć jako „pośrednik” lub „rytualny mówca”, jednak epigraficy nie są zgodni co do znaczenia słowa w tym kontekście, dlatego pozostawiają tu znak zapytania (przyp. red., dzięki uprzejmości B. Tuszyńskiej).
41
Yopaat – bóstwo grzmotów, podobne do boga deszczu Chahk (przyp. red., dzięki uprzejmości B. Tuszyńskiej).
42
Więcej nt. pueblo de indios i „gminy indiańskiej” w rozdziale „Lata konkwisty”, podrozdział „Ludy, podboje i władza pośrednia”.
43
Tzw. niebiańskie pasy – serie majowskich glifów Słońca, Księżyca, Wenus, nieba, ciemności, stwora Zip, a także tego, co drogocenne, i tego, co lśniące. Czasem pojawiają się jeszcze inne glify (np. skrzyżowanych kości). Pasy te umieszczano przede wszystkim w architekturze nad przedstawieniami władców (na fryzach, nadprożach i kolumnach), na stelach, reliefach, rzeźbach oraz na ceramice i malowidłach, aby ukazać szczególną pozycję władcy i jego powiązania z przodkami bądź bogami. Pasy niebiańskie pojawiają się również w kodeksach majowskich (przyp. red. za: B. Tuszyńska, Pas niebiański w ikonografii Majów, http://przedkolumbem.blogspot.com, 05.2013)).
44
Popol Vuh (dosł. „Księga Rady”) to święta księga Majów K’iche’ z terenów dzisiejszej Gwatemali, spisana przez anonimowego autora bądź autorów w latach 1554–1558, odkryta i przetłumaczona na hiszpański w 1701 r. przez dominikanina Francisco Ximeneza, proboszcza w Chichicastenango (przyp. tłum.). Popol Vuh jest zbiorem opowieści mitycznych relacjonujących stworzenie świata i przygody bogów, które doń doprowadziły, jak również legendarną historię ludu Majów K’iche’. Pierwszej tranksrypcji oryginału i przekładu na hiszpański dokonał Ximénez, ale od tego czasu pojawiło się wiele kolejnych tłumaczeń, każde następne wierniej oddające ducha oryginału. Tłumaczenie Dennisa Tedlocka z 1985 r. stało się podstawą najnowszego tłumaczenia na polski dokonanego przez Izabelę Szybilską (przyp. red.).
45
Xochiyaoyotl, czyli w j. nahuatl „wojna kwietna” – przez wiele lat była rozumiana jako umówiona wcześniej, całkowicie zrytualizowana wojna między bytami politycznymi, które chciały w ten sposób zapewnić sobie pojmanie jeńców przeznaczonych na ofiarę. W ostatnich latach część badaczy przeczy takiemu rozumieniu terminu xochiyaoyotl, uważając, że chodzi raczej o metaforyczne określenie wojny jako „kwietnej”, czyli wartościowej czy też drogocennej, gdyż wojna zawsze była źródłem jeńców, trudno jednakże wyobrazić sobie przyjacielskie „umawianie się” na wojnę (przyp. red.).
46
Chilam Balam, czyli księgi „kapłanów jaguara” – 18 ksiąg spisanych przez Majów z północnego Jukatanu alfabetem łacińskim w 1. poł. XVII w., już po hiszpańskiej konkwiście. Zawarto w nich opis obyczajów, wierzeń i tradycji majowskich oraz przepowiednie i teksty literackie. Najważniejszą z nich jest właśnie księga Chilam Balam de Chumayel (przyp. tłum.).
47
Mixtekowie – nazwa ludu pochodząca od słowa z j. nahuatl (Mixteca: „Ludzie Chmur”); sami nazywali siebie Ñuu Dzahui: „Ludzie Deszczu”, „Kraj Deszczu” lub „Ludzie z kraju boga deszczu”. Zamieszkiwali regiony Mixteca Alta, Mixteca Baja i Mixteca de la Costa (głównie dzisiejszy stan Oaxaca i częściowo stany Guerrero i Puebla). Ich najważniejsze ośrodki to władztwa Tilantongo, Achiutla, Tlaxiaco, Chalcatongo z Mixteca Alta i Tututepec z Mixteca de la Costa. Byli autorami wspaniałych historycznych ksiąg zwanych kodeksami (7 z nich się zachowało, nie licząc znacznie powszechniejszych kodeksów kolonialnych), relacjonujących ich mitohistorię dot. początków świata, pochodzenia i genealogii mixteckich dynastii rządzących, a także władcy i bohatera kulturowego 8-Jeleń Pazur Jaguara. Zasłynęli również jako mistrzowie ceramiki, miniaturowych wyrobów ze złota (techniką repusowania i traconego wosku), kości, turkusów i innych kamieni półszlachetnych (przyp. red.).
48
Termin chichimeca nie jest jednoznaczny i może odnosić się zarówno do na wpół koczowniczych mieszkańców z północy, jak i do pochodzących stamtąd grup rolniczych, ale też do mitycznych przodków Azteków (przyp. red.).
49
Taraskowie, zob. przyp. 9 w poprzednim rozdziale.
50
Otomí to indiańska grupa etniczna zamieszkująca dawniej głównie Płaskowyż Centralny w środkowym Meksyku, a obecnie – głównie tereny należące do stanów Meksyk, Hidalgo, Querétaro i częściowo do Guanajuato, Michoacan i Tlaxcala. Ich język należy do rodziny otomangue, jednej z trzech głównych rodzin językowych w Mezoameryce. Indianie Otomí zostali podbici przez Mexików; byli przez nich uznawani za niecywilizowanych Chichimeków, choć także za dzielnych wojowników (przyp. red.).
51
Huastekowie (nah. cuexteca) to grupa etniczna zamieszkująca północne wybrzeże regionu Zatoki Meksykańskiej (dzisiejsze stany Veracruz, San Luis Potosí, Hidalgo, Tamaulipas, Puebla), mówiąca językiem z rodziny macromayance (należą do niej także języki majowskie). Charakterystyczne są ich rzeźby wykonane na płaskich płytach, świątynie na planie koła, kult boga wiatru i boga kukurydzy, jak również wykonywanie i noszenie ozdób z muszli. Dla Azteków stali się synonimem rozwiązłości ze względu na skąpy strój, jaki nosili w gorącym klimacie (przyp. red.).
52
Mimo popularności tłumaczenia imienia Quetzalcoatl jako „Pierzasty Wąż” imię to oznacza zarazem „Drogocennego Węża” i „Drogocennego Bliźniaka”. Jest to jeden z najważniejszych bogów w religii mieszkańców środkowego Meksyku i zarazem jedna z najbardziej skomplikowanych postaci ich panteonu, gdyż niezależnie od innych funkcji może być także wcieleniem Wenus oraz wiatru. W mitologii Mexików był uznawany – wraz ze swym przeciwnikiem, bogiem Tezcatlipocą – za stwórcę Ziemi i Słońca, ale uchodził także za dobroczyńcę ludzkości, w wyniku jego poświęcenia bowiem stworzony został człowiek i jego pożywienie, kukurydza. Łączony z Tulą i dzięki występowaniu tam licznych przedstawień upierzonego węża, jak i dzięki relacjom Mexików z wczesnej epoki kolonialnej, wg których był założycielem mitycznej Tollan i jej charyzmatycznym władcą, choć również tym, który doprowadził do jej upadku w wyniku intryg jego odwiecznego wroga, Tezcatlipoki (przyp. red.).
53
W mitologii Mexików Tlahuizcalpantecuhtli, czyli „Pan Świtu”, to imię boga utożsamianego z planetą Wenus, będącego zarazem hipostazą Quetzalcoatla. Tlahuizcalpatecuhtli to bóg-wojownik, który w datach ścisle określonych w kalendarzu atakował przeróżne postacie – władców, wojowników,