3
Dolina Meksyku nadjeziorna – w oryg. Cuenca de México. Dla odróżnienia od Doliny Meksyku – hiszp. Valle de México (przyp. red.).
4
Są to ssaki z rzędu gryzoni, z rodziny Geomyidae, przystosowane do podziemnego trybu życia, przypominające bobry (z języka náhuatl toza) (przyp. tłum.).
5
Mianem Aridamérica archeolodzy meksykańscy określają region rozciągający się w północnej części Meksyku (teren Półwyspu Kalifornijskiego oraz duże obszary dzisiejszych stanów Sonora, Chihuahua, Coahuila, Nowy León, północna część stanu Tamaulipas, jak również mniejsze części stanów Durango, Zacatecas, San Luis Potosí, Aguascalientes, północna część stanów Guanajuato, Querétaro i Jalisco), sięgający aż po południowy zachód dzisiejszych Stanów Zjednoczonych. Region ten charakteryzuje się suchym, pustynnym lub półpustynnym klimatem, w związku z czym nie rozwijały się tam wielkie kultury prekolumbijskie. Tereny te zamieszkiwały koczownicze grupy ludności, już w okresie prekolumbijskim określane wspólnym mianem Chichimeków, mimo ich różnorodności etnicznej i technologicznej. Za: Jesús Nárez, „Aridamérica y Oasisamérica”, w: Historia antigua de México, red. Linda Manzanilla, Leonardo López Luján, IIA-UNAM, CH-UNAM, INAH, CONACULTA, México 1994, t. I, s. 75–111 (przyp. red.).
6
Mianem Oasisamérica archeolodzy meksykańscy określają prekolumbijski region kulturowy obejmujący południowo-zachodnią część dzisiejszych Stanów Zjednoczonych (południowe części stanów Utah i Kolorado oraz prawie całe stany Arizona i Nowy Meksyk) i północno-środkową część Meksyku (obejmującą stany Chihuahua, wschodnią część stanu Sonora oraz małe części stanów Durango i Zacatecas). Tereny te zamieszkiwały ludy rolnicze, które utworzyły kultury Anasazi, Hohokam, Mogollón i Casas Grandes. Za: Nárez, „Aridamérica y Oasisamérica”, dz. cyt. (przyp. red.).
7
Doliny Oaxaki lub Doliny Centralne Oaxaki – trzy doliny (Etla, Tlacolula i Zimatlán-Ocotlán), które łączą się ze sobą, tworząc kształt „Y”. Wielu autorów używa też po prostu terminu Dolina Oaxaki (przyp. red.).
8
Szarłat (Amaranthus, nah. Huautli) to roślina z rodziny szarłowatych (Amaranthaceae) wykorzystywana jako źródło ziarna o wysokiej wartości odżywczej. Ceniona jako alternatywa zbóż w regionach o trudnym klimacie oraz z uwagi na właściwości lecznicze. W czasach kolonialnych uważana za bałwochwalczą i praktycznie zakazana ze względu na silne przedhiszpańskie konotacje religijne (z amarantu i miodu robiono jadalne figurki bóstw używane w niektórych przedhiszpańskich ceremoniach religijnych) (przyp. tłum. i red.).
9
Kolczoch jadalny (Sechium edule, hiszp. chayote) jest gatunkiem rośliny z rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae). Ma duże, zielone jadalne owoce i od wieków wykorzystywany jest w kuchni meksykańskiej (przyp. tłum. i red.).
10
Miechunka pomidorowa (Physalis ixocarpa, hiszp. tomatillo, tomate verde) ma zielone, kwaśne owoce, przypominające wyglądem i smakiem pomidory. Do dziś jest ważnym składnikiem wielu dań i sosów kuchni meksykańskiej (przyp. tłum.).
11
Tecomate – zaokrąglony, baniasty pojemnik bez wyodrębnionego wylewu, przypominający kształtem owoce tykwy (przyp. tłum.).
12
Adobe – cegła z gliny i piasku (ew. z dodatkiem słomy), suszona na słońcu (przyp. tłum. i red.).
13
Rodziny językowe obejmujące najwięcej języków mezoamerykańskich: yuto-aztecka, otomangue, mixe-zoque (albo mixe-zoqueana) i mayance (przyp. red.).
14
Nazwa od hiszp. caciqu, które z kolei pochodzi od słowa kassiquan w języku Arawaków, które znaczyło „mieć lub utrzymywać dom” i określało naczelnika plemiennego w rdzennych kulturach prekolumbijskich z terenów Antyli. W czasach kolonialnych Hiszpanie zastosowali to słowo do znacznie bardziej zhierarchizowanych i nieplemiennych społeczności dawnej Mezoameryki czy państwa Inków, określając w ten sposób jakichkolwiek ludzi pochodzenia indiańskiego pełniących funkcje przywódcze (w tym najwyższe funkcje królewskie); w administracji kolonialnej stosowano je również w odniesieniu do indiańskich zwierzchników tzw. pueblos de indios, czyli niezamieszkanych przez Hiszpanów „gmin indiańskich”. Zob. r. „Lata konkwisty”, podrozdział „Świat panów i władców” (przyp. red.).
15
Kwezal (quetzal) – kolorowy ptak gatunku Pharomachrus lub Euptilotis, z rodziny trogonów. W języku nahuatl quetzalli oznacza drogocenne pióro. Dla Majów i Mexików kwezale były mitycznymi świętymi ptakami, a ich turkusowo-zielone pióra stanowiły niezwykle cenione oznaki prestiżu oraz wysokiej rangi społecznej i często wchodziły w skład obowiązkowych danin narzucanych przez ważniejsze ośrodki podporządkowanym im miastom i prowincjom. Pióra kwezala zdobiły stroje dostojników – pióropusze oraz tarcze dekorowane piórami kwezali nosili władcy (np. Motecuhzoma Xocoyotzin). Wykonywano z nich też inne przedmioty, wykorzystując technikę polegającą na wplataniu dudek piór we włókna materiału podczas tkania. Celowali w niej zwłaszcza Mixtekowie i Mexikowie (przyp. tłum. i red.).
16
„Siekierki” z jadeitu wbrew nazwie nie były narzędziami użytkowymi, ale raczej przedmiotami ceremonialnymi o dużym znaczeniu symbolicznym; możliwe też, że stanowiły ogólnie przyjętą formę prezentowania jadeitu w celach handlowych – dzięki dobrze wypolerowanej powierzchni i cienkim krawędziom można było ocenić wartość kamienia po kolorze i przezroczystości. „Siekierki” z jadeitu ze względu na kształt i barwę symbolizowały kolby kukurydzy, stąd też często grawerowano na nich postać uznawaną przez badaczy za olmeckiego boga kukurydzy. Za: Karl Taube, „La jadeíta y la cosmovisión de los olmecas¨, „Arqueología mexicana”, t. IX, nr 53, s. 36–41 (przyp. red.).
17
Termin sub-Pedregal określa miejsce, gdzie przed wybuchem wulkanu Xitle znajdowały się osady. Po erupcji uformował się tzw. Pedregal, czyli teren pokryty lawą, znajdujący się dziś na południu miasta Meksyk (przyp. red.).
18
Chinampa