…i pierwsze lata epoki kolonialnej były jednocześnie ostatnimi prehiszpańskiej
Na poprzednich stronach ukazano pobieżne spojrzenie na lata konkwisty rozumianej jako pierwsza część okresu założycielskiego Nowej Hiszpanii. Był to czas głębokich zmian, a jednocześnie trwania i kontynuacji. Zarówno jedne, jak i drugie były ważne i brzemienne w skutki, ale jeśli należy dokonać ostatecznego bilansu tej epoki, powinniśmy uznać, że okres ten w większym stopniu charakteryzowały jednak kontynuacje. Dowodem na to jest przetrwanie indiańskich señoríos i rządzących nimi dawnych rodów we wspólnotach tubylczych; ich przedstawiciele byli niezwykle ważnymi postaciami pierwszych lat istnienia Nowej Hiszpanii. Proces ten implikował splatanie się ludzi, kultury, gospodarki i polityki w tak wielkim stopniu, że lata te zasługują na szczególną uwagę nie tylko jako pierwszy etap epoki kolonialnej, ale jednocześnie też jako ostatni przedhiszpańskiej.
Bibliografia
Cervantes de Salazar, Francisco, México en 1554, Universidad Nacional Autónoma de México, México 2001.
Díaz del Castillo, Bernal, Historia verdadera de la conquista de Nueva España, Porrúa, México 2009. Wydanie polskie (fragmenty): Bernal Díaz del Castillo, Pamiętnik żołnierza Korteza, czyli Prawdziwa historia podboju Nowej Hiszpanii, przeł. Anna Ludwika Czerny, MON, Warszawa 1962.
García Martínez, Bernardo, Las regiones de México: breviario geográfico e histórico, El Colegio de México, México 2008.
–,El desarrollo regional y la organización del espacio (siglos xvi al xx), Universidad Nacional Autónoma de México-Océano, México 2004.
–,Historia de México, Everest Mexicana, México 1985.
Gibson, Charles, Los aztecas bajo el dominio español (1519–1810), Siglo XXI Editores, México 1967.
–, Tlaxcala en el siglo xvi, Fondo de Cultura Económica, México 1991.
Gran historia de México ilustrada, t. 2: Nueva España de 1521 a 1750: de la conquista a las reformas borbónicas, Instituto Nacional de Antropología e Historia-Planeta, México 2001.
Hassig, Ross, Comercio, tributo y transportes: la economía política del Valle de México en el siglo XVI, Alianza Editorial, México 1990.
Liss, Peggy K., Orígenes de la nacionalidad mexicana, 1521–1556: la formación de una nueva sociedad, Fondo de Cultura Económica, México 1977.
Martínez, José Luis, Hernán Cortés, Fondo de Cultura Económica, México 1990.
Miranda, José, El tributo indígena en Nueva España durante el siglo XVI, El Colegio de México, México 2005.
Romero de Solís, José Miguel, Andariegos y pobladores. Nueva España y Nueva Galicia en el siglo XVI, El Colegio de Michoacán, México 2001.
ROZDZIAŁ V
Lata ekspansji
Wstęp
Pierwsze posunięcia związane z konkwistą były nakierowane na uregulowanie sytuacji z przedhiszpańskimi altepetl (przemianowanymi teraz na gminy indiańskie – pueblos de indios), by w ten sposób zyskać kontrolę nad nimi. Koncepcja pośredniego podporządkowania opierała się na caciques, encomenderos i doctrineros. Ale ta sama konkwista pociągała za sobą także kontrolowanie samych Hiszpanów, coraz liczniejszych i bardziej zróżnicowanych i od samego początku pogrążonych w kłótniach i sporach prawnych. Było to dla Korony zadanie trudne, ale podołali mu dzięki mechanizmom równowagi, które skonsolidowały się wraz z działalnością tzw. drugiej audiencji.
Siła władzy
Hiszpańscy osadnicy, którzy nie mieli takich zobowiązań jak encomenderos i nie musieli przestrzegać reguły jak zakonnicy, tworzyli rady miejskie i wspierali ich działanie, by w ten sposób podkreślić swoją niezależność od jurysdykcji, obejmującej wspólnoty indiańskie, a najchętniej by ją zignorowali. Korona jednak ukróciła ich zamiary. Rady miejskie straciły prawo do nadań ziemskich, dzięki czemu ocalono obszary należące do gmin indiańskich. To metropolia narzuciła im też tzw. starszych alkadów (alcaldes mayores)114 porównywalnych z corregidores desygnowanymi dla wspólnot indiańskich. W ten sposób Korona afirmowała swoją jurysdykcję, a później jeszcze sama ją uzupełniała, mianując z kolei zarządców miejskich, tzn. osoby na najważniejsze stanowiska w ramach magistratu. Mieli oni zajmować się jedynie kwestiami typowo miejskimi, jak zaopatrzenie w mięso i wodę, kontrola piekarni lub koncesje kupieckie czy urzędnicze. Jednak bynajmniej na tym nie zbiednieli – w sprawach codziennych wchodziły w grę wielkie pieniądze i wynikająca z tego władza.
W ten sposób rząd centralny ograniczył autonomiczne starania osadników, a jednocześnie postawił tamę roszczeniom właścicieli encomiend. Jako że przy tej okazji żaden z tych ostatnich nie został pozbawiony najistotniejszych przywilejów, udało się osiągnąć umiarkowaną równowagę. Jednak w nowo powstających majątkach osadników brakowało rąk do pracy. Poza niewolnikami pochodzenia afrykańskiego i sporadycznymi bardzo konkretnymi sytuacjami praca Indian stanowiła część trybutu, a mogli z niej korzystać jedynie encomenderos. Korona interweniowała w 1549 r., aby zaspokoić rosnący popyt na pracowników. Zniesiono tzw. świadczenia osobiste – słowem, praca przestała stanowić część daniny. Nie oznaczało to, że wspólnoty indiańskie miały już nie zapewniać pracy jako części swoich zobowiązań, musiały natomiast się dostosować do nowych warunków, w ramach których poszerzano ogół hiszpańskich beneficjentów. W tym celu odwołano się do praktyki, w ramach której każda gmina indiańska rekrutowała rotacyjnie pracowników do robót użyteczności publicznej lub na rzecz beneficjentów indywidualnych: caciques, szlachty, skarbca municypalnego, Kościoła lub – jak było dotąd – encomenderos. Metoda miała korzenie przedhiszpańskie i nazywano ją coatequitl (w wersji zhispanizowanej cuatéquil), ale szerzej stała się znana jako repartimiento115 – przydział siły roboczej dla nowych beneficjentów, już nie tylko encomenderos, ale także dla hiszpańskich rolników, właścicieli majątków, kopalń i innych inicjatyw gospodarczych, którzy mieli płacić dniówkę za otrzymane świadczenia. Inne spotykane określenia to tanda (system zmianowy), a w peruwiańskiej części imperium – mita. Władze mogły nadzorować cały system i wdrażać go na swoich warunkach dzięki elastyczności wykazanej przy wprowadzaniu Nowych Praw, mogły też polegać na starszych alkadach i królewskich urzędnikach corregidores, w których gestii pozostało szacowanie przyznawanych każdemu świadczeń.
Wraz z przydziałami siły roboczej rząd centralny wkroczył w dziedzinę, która dotąd była wewnętrzną sprawą gmin indiańskich. Nowy system dotyczył już nie tylko encomenderos, ale i caciques – zmieniał charakter relacji ustanowionych z señoríos w epoce podbojów. Danina z ich strony potwierdzała uznanie władzy królewskiej (to w jej imieniu encomendero odbierał należność w zamian za pokrywanie kosztów związanych z ewangelizacją), miała więc charakter polityczny. Z kolei za odgórnym przydziałem siły roboczej, którego głównymi beneficjentami były osoby trzecie, stały racje ekonomiczne. Zakres oddziaływania repartimiento wykraczał poza kontekst gminy indiańskiej, a przez przyznawanie wynagrodzenia za pracę wywoływał kwestię, której wspólnoty nie mogły kontrolować, ale za to rząd tak: wycenę siły roboczej. Nowy sposób przydziału pracy sprzyjał osadnikom (z drugiej strony ograniczał ich