Choć propozycja taka bazuje na spekulacjach, wielu archeologów kusi perspektywą geografii politycznej podobnej w ogólnych zarysach do tej, która przetrwała na Jukatanie w chwili przybycia Hiszpanów. Miałoby to być 16 prowincji o zbliżonym terytorium, niezdolnych do podporządkowania sobie sąsiadów. Analogią jest także przedhiszpańskie altepetl ze środkowego Meksyku, często porównywane z hiszpańskim señorío, choć przekształcone przez Hiszpanów w termin pueblo de indios („gminę indiańską”)42.
Niektóre hipotezy opierają się na podobieństwach etnograficznych, a jeszcze inne są po prostu wytworem wyobraźni. Sformułowano np. teorię, że podstawą rządów w wielkich miastach Majów okresu klasycznego były zdolności aktorskie władcy ajaw, przede wszystkim wrażenie, jakie wywierał, ukazując się przed swoim ludem w wyszukanym i paradnym stroju i zręcznie wykorzystując materialne atrybuty związane z porozumiewaniem się z bogami, których był pośrednikiem.
Ilustracja 2.6 Teotihuacańskie malowidło ścienne z „procesją” osób
W prawie wszystkich schematach organizacji politycznych zaproponowanych dla klasycznego okresu Majów bezspornie pojawia się specyficzne znaczenie przypisywane władcy ajaw jako ewidentnemu przewodnikowi obrzędów. Nikt nie kwestionuje wagi, jaką Majowie przywiązywali do tej funkcji, a także do jej skuteczności w kreowaniu ładu społecznego, nie podaje się też w wątpliwość autorytetu osoby rządzącej, wynikającego ze sprawowania władzy. Stąd wynika tak częste w sztuce Majów łączenie wyobrażenia władcy z nadprzyrodzonymi siłami, ciałami niebieskimi, czczonymi potworami i bogami. Maszkarony z wczesnego okresu klasycznego (ok. 450 n.e.), zdobiące najwspanialszy budynek Kohunlich, stanowią ilustrację takiej więzi: postacie rządzących, dzierżące atrybuty boga słońca, wspierają się na potworach Kawak i są otoczone wężami i tzw. niebiański pasami43. Podobną kompozycję z tej epoki znaleziono w tym samym ośrodku na attyce (grzebieniu) wieńczącej Budynek Stel.
Ważną u Majów rolę odgrywały mity. Niektóre powstały we wczesnym okresie klasycznym. Np. saga o bliźniakach Junajpú i Xb’alamké, którzy pojawiają się w kolonialnym tekście Popol Vuh44 jako pogromcy bogów z zaświatów, została przedstawiona na znalezionym w Chetumal (a dzisiaj w pałacu Cantón w Méridzie) talerzu z okresu klasycznego, znanym jako Talerz Bloma. Analogiczną tematykę można zobaczyć na wcześnie powstałej steli z El Mirador.
Bogowie odgrywali równie istotną rolę. Wydaje się, że o ile bóstwa okresu klasycznego odpowiadały siłom nadprzyrodzonym, o tyle niektórzy bogowie znani z kodeksów majowskich mają swoich poprzedników w okresie klasycznym. Jest tak w przypadku Itzamná, boga stwórcy, choć jego imię glificzne pojawia się na inskrypcjach okresu klasycznego prawdopodobnie w innym znaczeniu. Należy jednak podkreślić, że boga można przedstawiać na różne sposoby zależnie od szczególnych okoliczności, w jakich się ukazuje. Zauważmy też, że różne cechy charakterystyczne, które mogłyby określać danego boga, odnajdujemy u innych bóstw. Formalne podobieństwa między bóstwami mogą być bardzo odległe, tak jak odmienne musiały być potrzeby, które ich zrodziły. Dlatego badania nad znaczeniem mitów i bogów nie mogą być prowadzone bez uwzględnienia warunków socjopolitycznych, w których doszło do ich wykreowania.
Ilustracja 2.7 Ajaw stojący na jeńcu, majowska Stela 8 z Naranjo
Niezależnie od tego, jaka była geneza władzy skoncentrowanej wokół ajaw i otaczającej go elity, jest oczywiste, że państwa majowskie były wyraźnie zhierarchizowane. Istnieje wiele źródeł, które świadczą o różnicach społecznych występujących w okresie klasycznym. Niewątpliwie najbardziej znanym jest malowidło ścienne z Bonampak, które zostało wykonane na trzech różnych poziomach, analogicznie do wielopoziomowej struktury społeczeństwa Majów.
Zmierzch ośrodków okresu klasycznego
W dziejach mezoamerykańskiego okresu klasycznego poza częstymi zmianami w materiale archeologicznym – wyznaczającym pojawianie się nowych rodzajów ceramiki i stylów architektonicznych, a także nowych form organizacji przestrzennej i fluktuacji demograficznych, które wskazują na m.in. zmiany technologiczne, ruchy migracyjne, podboje czy nowe sieci handlowe – istnieją przeobrażenia postrzegane jako prawdziwe katastrofy. Możemy tutaj wyróżnić „upadek” Teotihuacan i schyłek klasycznej cywilizacji Majów. Mimo że są to wydarzenia, które badano od wielu lat, wciąż nie ma zgody co do ich przyczyn ani nawet okoliczności, w jakich do tego doszło.
Ilustracja 2.8 Maszkaron z Kohunlich
„Upadek” Teotihuacan
Chodzi przede wszystkim o proces charakteryzujący się znacznym spadkiem populacji miasta, która ze 150 tys. mieszkańców zmalała do 30 tys. lub mniej. Nie znamy dynamiki, z jaką doszło do takiego zmniejszenia liczby osadników, ani daty początku tego regresu. Wiadomo tylko, że jednocześnie – mniej więcej pod koniec okresu klasycznego – zaczęło ponownie rosnąć zaludnienie w Doline Meksyku i sąsiednich regionach, zwłaszcza położonych na wschód od tej doliny i kosztem masowego exodusu z Teotihuacan.
Ilustracja 2.9 Malowidło ścienne z Bonampak
Kulminacją procesu porzucania metropolii, a wskutek tego osłabiania władzy i wpływów Teotihuacańczyków były pożar i złupienie najważniejszych budowli. Nadal nie wiemy, kto ponosi odpowiedzialność za ten wandalizm, a przede wszystkim za wydarzenia, które doprowadziły Teotihuacan do tej katastrofy. Stawiano hipotezę, że zniszczeń dokonały pewne grupy ludów z północy, których część osiadła już w mieście, stanowiąc margines społeczny. Wskazano jednak, że owych niedawnych mieszkańców nie można uważać za sprawców „upadku” ze względu na ich małą liczebność i ograniczone zdolności do ataku. W każdym razie musiały to być oportunistyczne grupy, które wykorzystały destabilizację, aby uzyskać korzyści materialne.
Jedną z przyczyn, którą wskazywano jako ewentualną genezę „upadku”, były zmiany klimatyczne wpływające na środowisko wyniszczone nadmierną eksploatacją pól uprawnych i pociągające za sobą katastrofalne skutki. W pewnym stopniu teza ta łączy się ze wspomnianą już koncepcją, że doszło do ruchu migracyjnego z Doliny Meksyku ku północy, ale w tym przypadku zmiana klimatyczna oznaczałaby warunki mniej sprzyjające rolnictwu.
Większą akceptacją cieszyła się teza o zablokowaniu szlaków handlowych Teotihuacan. Racji bytu Teotihuacan należy zgodnie z takim punktem widzenia szukać w handlu dalekosiężnym. Argumentowano zatem, że osady znajdujące się na szlakach, które nadzorowało Teotihuacan, rozrastały się dzięki temu handlowi, aż nabrały znaczenia i siły wystarczającej do osiągnięcia pozycji wiodących ośrodków w ramach poszczególnych sieci handlowych. Za przykład takiej sytuacji może posłużyć Xochicalco: jego rozwój miał ostatecznie zablokować szlak z Teotihuacan w kierunku Oceanu Spokojnego. Model ten skądinąd zastosowano do obszaru Majów, przede wszystkim aby wyjaśnić – jak później zobaczymy – masowe wyludnienie Tikal pod koniec IX w.
Trzecia hipoteza dotycząca upadku Teotihuacan – do której się skłaniam – upatruje przyczyny w problemach