Ilustracja 2.2 Centralna część Teotihuacan
Taki typ osady wyraźnie różni się od tego, który odnajdujemy w okresie klasycznym w pozostałej części Mezoameryki. W przeciwieństwie do Teotihuacan, które zasadniczo było ośrodkiem otwartym (pomijając istnienie stosunkowo krótkiego odcinka murów wewnątrz miasta), plan Monte Albán wydaje się warunkowany koniecznością obrony przed potencjalnymi wrogami. Tak było od wczesnych epok: w pewnym momencie między rokiem 200 p.n.e. a 200 n.e. na północno-zachodnim skraju ośrodka zbudowano system obronny, który na pewnych odcinkach mógł funkcjonować jako magazyn wody, na wschodnim zboczu wzgórza zaś – prosty system irygacyjny. Wszystko to miało służyć przetrwaniu na wypadek oblężenia. Należy przy tym zaznaczyć, że w odróżnieniu od Teotihuacan, którego rozwój w okresie klasycznym dokonał się dzięki znacznemu osłabieniu społeczności w dolinie, w przypadku Monte Albán miasto – poza najbliższymi osadami – rozrastało się, nie zakłócając trwania i rozwoju ośrodków w Dolinie Oaxaki (dolinach Etla, Tlacolula i Zaachila). Zagrożenie wojskowe ze strony sąsiadów było zatem permanentne przez cały okres klasyczny.
W okresie klasycznym ludność Monte Albán osiedlała się na zboczach wzgórza; na jego szczycie wzniesiono budynki architektury monumentalnej, z których większość usytuowano wokół wielkiego placu i w jego centrum. Liczył on ok. 300 m w najdłuższym odcinku (dostęp do placu był architektonicznie ograniczony do niewielkich przejść w trzech narożnikach) oraz na dwóch wielkich platformach na krańcach północnym i południowym. Wśród licznych budynków na głównym placu znajdują się wspomniany już Budynek J oraz boisko do gry w piłkę, a także wiele podstaw piramidalnych i struktur o charakterze mieszkaniowym. Dwie główne drogi, liczące 3–8 m szerokości, wiją się po wzgórzu aż do placu na jego wierzchołku. Domy zwykłych ludzi zbudowano na sztucznych tarasach na zboczach Monte Albán, przede wszystkim na zboczu zachodnim, ale również na sąsiednim wzgórzu Atzompa i najmniejszym El Gallo (oba leżą na północ od Monte Albán). Tarasy o różnych rozmiarach i układach – szczególnie w pobliżu północnego krańca wielkiego placu oraz na południowym bulwarze otoczonym na całej swojej długości murem – mogły niekiedy mieścić budowle o charakterze obrzędowym. Brak jednorodności modelu osadniczego pozwalał jednak na rozróżnienie dzielnic i rodzajów działalności rzemieślniczej, zwłaszcza tej wykonywanej przez specjalistów od obróbki obsydianu. Wydaje się jednak jasne, że Monte Albán – głównie z uwagi na swoją szczególną historię i topografię, ale też rozmiary i zagęszczenie ludności – to prawdziwe miasto, które mimo swego formalnej i funkcjonalnej odmienności od Teotihuacan skutecznie znajdowało odpowiedź na pojawiające się wyzwania.
Mapa 2.2 Plan Monte Albán
W związku z powyższym nie ulega wątpliwości, że to właśnie na terenie zamieszkiwanym przez Majów najbardziej oddalono się od wzorca teotihuacańskiego i to tam znajdują się miejscowości o największej różnorodności planistycznej. Becán na południu stanu Campeche jest osadą z tylko jednym zespołem architektonicznym. Jego ośrodek publiczno-religijny ze świątyniami na wielkich podstawach piramidalnych oraz boisko do gry w piłkę i co ważniejsze, rezydencje mieszczą się na stosunkowo niewielkiej przestrzeni otoczonej przez głęboką fosę, która pochodzi prawdopodobnie z wczesnych epok i miała charakter obronny, z kontrolowanym dostępem do wnętrza monumentalnego centrum miasta. Na peryferiach w pewnym rozproszeniu znajdowały się rezydencje i domy rodzin o niższym statusie.
Kohunlich na południu stanu Quintana Roo stanowi przykład innego rozwiązania, jest to bowiem osada dwubiegunowa. We wczesnym okresie klasycznym (250–600 n.e.) w Kohunlich wyodrębniły się dwa zespoły architektoniczne o funkcjach państwowo-religijnych: jeden znajdował się na Placu Yaxná, a drugi – w odległości nieco ponad 400 m, tam, gdzie prawdopodobnie był akropol, z którego do dzisiaj zachował się jedynie zwieńczający go budynek znany jako Świątynia Maszkaronów. Między tymi dwoma kompleksami architektonicznymi, a także wokół nich wzniesiono zespoły mieszkalne, podobnie rozproszone i dostosowane do topografii miejsca. Z czasem i wraz ze zmianą lokalizacji centrum publiczno-religijnego, przeniesionego na Plac Stel, wspomniana dwubiegunowość została zastąpiona inną, w której jeden z obszarów mieszkalnych większych rozmiarów, Zespół Północny, został umiejscowiony ponad kilometr na północ od placu. Utrzymał się jednak schemat rozproszenia osiedli mieszkalnych, jak również system podwójnych upraw, w którym jedna część produkcji żywności była zlokalizowana w ogrodach przydomowych, podczas gdy druga – większość podstawowej produkcji, czyli kukurydzy, fasoli, dyni i bulw – pochodziła z pól uprawnych na obrzeżach osady.
Większa złożoność cechuje model osadniczy w Tikal na obszarze Petén w Gwatemali. Tamtejszy Wielki Plac, architektoniczne centrum miasta, jest punktem, w którym zbiegają się trzy szerokie drogi mierzące 40–65 m szerokości oraz 1–2 km długości. Drogi te zamykają i przecinają obszary zabudowane, które zapewne miały specjalne znaczenie. Na skrzyżowaniu dwóch z tych dróg, Méndez i Maler, znajdowało się to, co nazwano targiem (El Mercado), głównie z uwagi na łatwy dostęp i nietypową architekturę.
Ilustracja 2.3 Plan Becán
Na Wielkim Placu znajdują się dwa największe sanktuaria Tikal, bardzo znane Świątynie I i II, a północny i południowy kraniec miasta otwierają odpowiednio Akropol Północny, składający się z wielu konstrukcji piramidalnych zwieńczonych świątyniami, i Akropol Centralny, monumentalny zespół pomieszczeń, który uchodzi za rezydencję władców miasta. Czwarta droga, która nosi nazwisko Percivala Maudsleya, autora pierwszego opracowania planu Tikal, łączy aleje Maler i Tozzer. Nie istniał model, który mógłby regulować rozrost miasta: nie ma ani kwartałów, ani osi ortogonalnych, które – jak w przypadku Teotihuacan – sprzyjałyby ekspansji ku peryferiom. Zespoły mieszkalne rodzin niższej rangi są rozproszone wśród sezonowo zatapianych terenów bagiennych i zbiorników naturalnych, które zatrzymują wodę przez cały rok (aguadas – rozlewiska). Każda z tych grup składa się z trzech lub czterech struktur, prawie zawsze wzniesionych wokół patia.
Cały ten zespół budynków o charakterze administracyjnym, rezydencje elity i rodzin o niższym statusie, jak również struktury architektury ceremonialnej i budynki o specjalnych funkcjach zajmują powierzchnię ok. 100 km kw. Jeśli porówna się populację Tikal, szacowaną na 62 tys. mieszkańców, z wcześniej wspomnianą liczbą osób żyjących w Teotihuacan (148 tys. na mniej więcej 30 km kw.), to można uzyskać wskaźnik stosunkowego rozproszenia populacji w Tikal i ogólnie na obszarach Majów oraz – z wyraźnymi wyjątkami przez cały ten okres – w stosunku do tak zwartego ośrodka jak Teotihuacan.
Model osadniczy Dzibanché na południu stanu Quintana Roo odpowiada modelowi z Tikal: kilka zespołów architektury monumentalnej połączonych długimi drogami, które w Dzibanché są drogami typu sakbe’ob’ i mają 10–20 m szerokości. Różnica między tymi ośrodkami polega na tym, że w Dzibanché zespoły architektoniczne uzupełniają się: prawdziwy akropol na północnym skraju (Kinichná); zespół budynków o funkcjach publiczno-ceremonialnych (tzw. Grupa Główna) po wschodniej stronie; kompleks dodatkowych budynków związanych z administracją i rytuałami na zachodzie (Tutil) i trójdzielny kompleks w połowie drogi między Tutil a Grupą Główną. Komplementarny charakter tych zespołów wynika z podziału rodzajów działalności. Np. tylko w Grupie Głównej odnaleziono boiska do gry w pelotę i liczne elitarne pałace, które skłaniają do uznania, że mieszkała tam klasa rządząca. Tylko w Kinichná istnieje akropol – masywny monument