Okres między pojawieniem się w Kaminaljuyú obcej ceramiki a tej przedstawiającej elementy architektoniczne wywodzące się prawdopodobnie z Teotihuacan, a także fakt, że ceramikę o możliwych afiliacjach teotihuacańskich znaleziono razem z naczyniami o niewątpliwie majowskim pochodzeniu, legły u podstaw przypuszczenia, że dość wcześnie mogło dojść do najazdu Teotihuacańczyków na Kaminaljuyú, który zakończyłby się małżeństwami tych pierwszych z miejscowymi kobietami majowskimi. Najazd taki mógł mieć charakter handlowy i cieszyć się poparciem wielkiej metropolii. Co więcej, nagłe i rozpowszechnione pojawienie się architektury rzekomego pochodzenia teotihuacańskiego w ośrodku postrzega się jako znak, że niektórzy Teotihuacańczycy lub osoby silnie związane z kulturą wielkiego miasta w końcu przejęły władzę, pozbyły się zależności od Teotihuacan i zainicjowały rozwój o wyraźnych cechach majowskich.
Jednakże interpretacja tego rodzaju wymaga uznania Teotihuacan za potęgę ekspansjonistyczną, zainteresowaną ewentualnymi nadwyżkami z miejsc tak odległych jak Kaminaljuyú – strategii tej przykładowo nie zastosowaliby Mexikowie, gdyby koszty przewyższały korzyści. Założenie to wymaga także pominięcia faktu, że obecność teotihuacańska w Kaminaljuyú nie przeniknęła do życia codziennego ani rytuałów odprawianych w środowisku domowym. Należałoby również zignorować to, że artefakty znalezione w Kaminaljuyú, a wywodzące się z Teotihuacan mogły zostać sprowadzone przez kupców, którzy kontrolowali odcinki szlaku, tak jak to było w przypadku pochtecas (kupców podróżujących na duże odległości) u Mexików. Jednocześnie należałoby nie brać pod uwagę, że wyniki analizy zawartości izotopu strontu wskazują, iż wszystkie znalezione pochówki są typu majowskiego (z wyjątkiem jednego osobnika pochowanego według tradycji teotihuacańskiej), oraz że ilość np. obsydianu, którym handlowano, była stosunkowa ograniczona („kilka garści obsydianu”). Trzeba by wreszcie przymknąć oczy na istotne różnice między teotihuacańskimi rozwiązaniami architektonicznymi a tymi z Kaminaljuyú. W budynkach, w których doszukiwano się wpływów teotihuacańskich, w większości przypadków występują rozwiązania lokalne, obce z punktu widzenia artystycznego kanonu wielkiego miasta Doliny Meksyku. Teza o enklawie, dzielnicy lub kolonii teotihuacańskiej w Kaminaljuyú nie ma zatem większego potwierdzenia. Faktycznie jednak Teotihuacan wywierało wyraźny wpływ w całej Mezoameryce, bynajmniej nie z uwagi na własny potencjał gospodarczy lub wojskowy czy szczególną organizację. Teotihuacan należy postrzegać nie tyle jako producenta i dystrybutora towarów na wymianę, ile raczej – wbrew rozpowszechnionemu przekonaniu o hegemonicznym, ekspansywnym charakterze tego ośrodka – jako twórcę symboliki stosowanej przez każdą społeczność mezoamerykańską, która opracowywała ją na nowo i wprowadzała w życie zgodnie z określonymi potrzebami. Bardziej niż miejscem materialnym Teotihuacan było miejscem mitycznym.
Debata na temat obecności teotihuacańskiej na obszarze Majów nie obejmuje wyłącznie przypadku Kaminaljuyú. Tikal w gwatemalskim Petén oraz Copán w zachodnim Hondurasie dostarczają bowiem bardziej ewidentnych śladów tego kontaktu. Na Północnym Akropolu w Tikal znaleziono dwie stele z wyraźnymi cechami teotihuacańskimi. Na Steli 31 ukazano władcę Sihyaj Chan K’awiil (K’awiila Zrodzonego w Niebie39), który miał rządzić w latach 426–457 n.e., oraz wyobrażenie jego ojca Yax Nu’n Ahiin – co znaczy Pierwszy (?) Krokodyl40. Przypuszczalnie pochodził on z Teotihuacan, jeśli sądzić po miotaczu oszczepów (atlatl w języku nahuatl), trzymanym przez tę postać w jednej ręce i motywach ikonograficznych na tarczy. Na Steli 32 widnieje osobnik z pierścieniami wokół oczu i nakryciem głowy – w obu przypadkach są to motywy typowo teotihuacańskie. Zwraca również uwagę znaleziony na Akropolu Centralnym na śmietnisku kubek z dekoracją rytą. Widać na nim sześć postaci w strojach teotihuacańskich, które kierują się w stronę majowskiej świątyni dekorowanej czymś, co należy chyba uznać za lokalną wersję motywu talud-tablero. Wszystkie postacie wychodzą z miejsca, w którym znajduje się świątynia z teotihuacańskim motywem architektonicznym talud-tablero. Na czele kroczy czterech wojowników, którzy trzymają strzały i miotacze oszczepów; dwóch pozostałych trzyma w rękach naczynia ceramiczne z pokrywkami, prawdopodobnie prezenty dla mężczyzny znajdującego się w świątyni majowskiej, wręczane z okazji specjalnej ceremonii, jaką mogła być intronizacja. Obecność wojowników w ikonografii sugeruje jednak, że mogło chodzić o najazd przypominający sytuację uwiecznioną na Steli 31.
Jedna z dat na tej ostatniej steli – 11 ehb’ – pojawia się także w Uaxactún i chociaż przedstawienie to łączone jest z inną postacią, to jednak ukazuje dostojnika ubranego jak Teotihuacańczyk, dzierżącego miotacz oszczepów. Zbieżności skłoniły niektórych epigrafików do przypuszczenia, że data ta, interpretowana jako 378 r. n.e., oznacza nadejście cudzoziemców – być może Teotihuacańczyków – do obu ośrodków. Rok później został intronizowany Yax Nu’n Ahiin, „Teotihuacańczyk” ze Steli 31, a jego ojciec Jatz’oom Kuy (Sowa Miotająca Oszczepy; glif łączy przedstawienia sowy i atlatla – stąd jego imię), miał wstąpić na tron w 374 r. n.e. w nieznanym miejscu, być może w Teotihuacan (mimo że jego imię jest całkowicie majowskie, a toponimu Teotihuacan nie znaleziono na poznanych dotąd inskrypcjach majowskich). To właśnie ten ostatni władca miał patronować „najazdowi obcych” na Tikal i Uaxactún, których poprowadził Sihyaj K’ahk’ (Rodzący się Ogień) z poparciem Sowy Miotającej Oszczepy. Poprzednikiem Yax Nu’n Ahiina na tronie nie był jego ojciec, ale Chak Tok Ich’aak (Pazur Jaguara), który zmarł w chwili przybycia „obcych”; mogłoby to wskazywać, że najazd był gwałtowny. Byłaby to operacja militarna zakończona podporządkowaniem Tikal, trwającym jednak krótko, gdyż wizerunki władcy zasiadającego na tronie po Yax Nu’n Ahiinie odpowiadały już ikonografii i stylowi Majów.
W Copán sytuacja przedstawiała się bardzo podobnie. Na tzw. Ołtarzu Q, znalezionym u stóp słynnych Schodów Hieroglificznych (Escalera Jeroglífica), widać 16 władców w sekwencji dynastycznej, która zaczyna się od postaci o imieniu K’inich Yax K’uk’ Mo’ (Słońce Kwezal Zielona Ara). Ołtarz wyrzeźbił niejaki Yax Pasaj Chan Yopaat (Yopaat Nieba o Wczesnym Poranku)41 w drugiej połowie VIII w. Postać na pierwszej pozycji nosi charakterystyczne pierścienie wokół oczu – jest to powtarzający się w Teotihuacan atrybut boga deszczu Tlaloca. K’inich Yax K’uk’ Mo’ miał dotrzeć do Copán w 426 r. n.e., a więc prawie cztery stulecia wcześniej, niż Yax Pasaj Chan Yopaat nakazał budowę Ołtarza Q. Władca przybył z zachodu, z nieznanego miejsca, w którym intronizowano go trzy dni wcześniej. Chociaż odległość w czasie między tymi dwoma wydarzeniami jest stosunkowo duża, bo wynosi 48 lat, to jednak data przybycia K’inich Yax K’uk’ Mo’ prawie pokrywa się z datą przybycia Yax Nu’n Ahiina do Tikal: 8 ajaw 18 yaxk’in w Kole Kalendarzowym. Warto dodać, że w Quiriguá odnotowano przejście K’inich Yax K’uk’ Mo’ trzy dni przed przybyciem do Copán – przybywał zatem z zachodu.
Ilustracja 2.5 Detal z naczynia z Tikal
Wydaje się, że historia K’inich Yax K’uk’ Mo’ ma oparcie w odkryciu na Akropolu w Copán grobu, który znajdował się