W kwestii reguł etyki zawodowej, których tłumacz powinien przestrzegać, przytoczmy opinię z artykułu opublikowanego w internecie: „Najczęściej czytamy o następujących zasadach etyki zawodowej: 1. godności osoby zaufania publicznego, 2. obowiązku zachowania staranności i wierności, 3. obowiązku bezstronności, 4. obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, 5. obowiązku przyznania się do braku kompetencji językowych, 6. obowiązku doskonalenia kwalifikacji zawodowych, 7. obowiązku korzystania z pomocy warsztatowych, 8. obowiązku dzielenia się wiedzą, 9. obowiązku uczciwości rozliczeń, 10. solidarności koleżeńskiej” (www02).
Zacytujmy jeszcze Karla Dedeciusa (1974), wybitnego tłumacza literatury pięknej (polskiej na niemiecki), który w Notatniku tłumacza wśród dziesięciu wskazówek dla tłumaczy podaje trzy zasady etyczne:
8. Non sordidi lucra causa… Gdy tylko pojawia się pierwsza myśl o zysku materialnym, o zarabianiu, znika ostatnia możliwość niematerialnych zysków i zasług. Honorarium jest fałszywym kryterium. Tłumacz nie „dla”, ale „mimo”. Upór dodaje skrzydeł wynalazczości i potęguje talent (a nawet zyski).
9. Nie tłumacz „na zlecenie”, ale zawsze „we własnej sprawie”.
10. Stwórz nowy typ tłumacza (nie nabożnego naśladowcy ani aroganckiego besserwissera, lecz): swój własny, na twoją miarę. W kontaktach z autorem bądź partnerem i przyjacielem: zdolnym do przystosowania się, ale nie aż do samozaparcia, samowolnym, ale nie aż do uporu (Dedecius 1974: 58–59).
Tłumacz powinien także przestrzegać tajemnicy zawodowej (zob. Pieńkos 1993: 410). Nie powinien rozpowszechniać informacji, których ujawnienie byłoby dla osoby lub instytucji zlecającej tłumaczenie niekorzystne (np. treści różnego rodzaju dokumentów, informacji dotyczących przebiegu negocjacji czy rozmów dyplomatycznych)7. Warto też wiedzieć, że istnieje coś takiego jak Kodeks dobrych obyczajów w dziedzinie publikacji naukowych (dostępny także pod tytułem Kodeks dobrych obyczajów w publikacjach naukowych). Bardzo szczegółowo zasady etyki zawodowej tłumacza – w tym wypadku przysięgłego – zostały sformułowane w Kodeksie tłumacza przysięgłego (zob. Kierzkowska 2005) z obszernymi komentarzami do każdego paragrafu.
Tłumacz powinien zrobić wszystko, by tekst jak najlepiej się czytało. Istnieje mnóstwo poradników dotyczących umiejętności pisania i redagowania tekstów, które mogą okazać się przydatne w doskonaleniu techniki tłumaczenia8.
Chociaż każde tłumaczenie jest inne i generuje różne problemy do rozwiązania, istnieje kilka podstawowych pytań, które bardzo często pojawiają się podczas pracy. Jedno z nich to pytanie o to, czy tłumacz może poprawiać błędy lub nieścisłości, jakie dostrzegł w tekście oryginału. Chociaż nie ma na nie jednoznacznej odpowiedzi, zdrowy rozsądek podpowiada, by jednak tekst poprawić, oczywiście po konsultacji z autorem – jeśli jest to możliwe – lub specjalistą z danej dziedziny. W przeciwnym razie tłumacz przyczyniałby się do rozpowszechniania błędnych informacji, co kompromituje autora, redaktorów tekstu i wydawcę.
A co na przykład robić, jeśli w trakcie tłumaczenia okaże się, że obcojęzyczny cytat znajdujący się w tekście przez nas przekładanym brzmi inaczej w oryginale? Przed podjęciem jakiejkolwiek decyzji w tego rodzaju kłopotliwych przypadkach najlepiej jest skonsultować się z redaktorem merytorycznym publikacji. I na koniec – czy tłumacz zawsze i bezwzględnie powinien przestrzegać zasad tłumaczenia? Otóż czasem mimo najlepszych chęci dochowanie im wierności nie jest możliwe. Na przykład jeśli chodzi o cytaty, to zasadniczo – jeżeli dana praca była tłumaczona na język przekładu – powinno się je przytaczać w tej właśnie postaci, podając dane bibliograficzne przekładu. Czasami nie da się skorzystać z opublikowanego już tłumaczenia, ponieważ nie pasuje ono do rozważań autora lub cytat został użyty (w oryginale) w nowym lub odświeżonym sensie i stanowi jedynie odniesienie intertekstualne, które może być zupełnie nieczytelne dla odbiorcy finalnego9.
W następnych podrozdziałach powiemy, co to są kompetencje tłumacza (Kompetencje tłumacza), jakich zasad powinien przestrzegać (Zasady tłumaczenia), jak pracować nad tekstem (Etapy pracy tłumacza), jak powinien wyglądać jego warsztat (Warsztat tłumacza), jakimi technikami powinien się posługiwać (Techniki tłumaczenia).
KOMPETENCJE TŁUMACZA
W literaturze fachowej kompetencje tłumacza definiuje się w sposób nie całkiem precyzyjny, rozbudowując znacznie zakres tego pojęcia i uwzględniając wiedzę z różnych obszarów oraz bardzo wiele umiejętności praktycznych10. Wśród tych składników wyróżnia się między innymi: kompetencję językową (J1) oraz (J2), kulturową, interkulturową, społeczną, komunikacyjną, pragmatyczną, tekstową, specjalistyczną (Handbuch Translation 1999); do tego dochodzą jeszcze predyspozycje ogólne (kompetencja logiczna i psychologiczna) oraz umiejętności profesjonalne – kompetencja strategiczna, zawodowa, encyklopedyczna (Dąmbska-Prokop 2000: 109). Do tej obszernej listy można dodać także wiedzę merytoryczną (ogólną i specjalistyczną, która mieści się w zakresie pojęcia kompetencja encyklopedyczna lub specjalistyczna), kulturę ogólną, erudycję, zdolności intelektualne (zwłaszcza adaptacyjne), dobrą pamięć, odporność na stres i zmęczenie (te predyspozycje są szczególnie ważne w tłumaczeniu ustnym), a nawet talent i łut szczęścia. Krzysztof Hejwowski (2004: 158–159) podkreśla przy tym takie cechy, jak duża doza samokrytycyzmu, niezadowalanie się powierzchownym rozumieniem, duże umiejętności interpretacyjne, ale też perswazyjne. Jeśli dodamy jeszcze kompetencję techniczną, przez którą Vilen N. Komissarov (2001: 329–346) rozumie wiedzę, umiejętności i nawyki – w tym znajomość podstaw teoretycznych, strategii i technik, zdolność określenia dominanty – oraz kompetencję stricte techniczną w ujęciu Christiane Nord (1991, za Stefaniak 2008), to widać, że tłumaczowi zawodowemu stawia się niezwykle wysokie wymagania11. Chcąc uprościć nieco ten obraz, opiszemy poniżej najistotniejsze (naszym zdaniem) składniki kompetencji tłumacza, poczynając od kluczowych, bez których dokonanie tłumaczenia jest niemożliwe (kompetencja językowa oraz kompetencja tłumaczeniowa), a kończąc na równie ważnych pozostałych, takich jak kompetencja kulturowa (i interkulturowa), kompetencja specjalistyczna oraz kompetencja społeczna.
Co to znaczy: znać doskonale dwa języki? Przede wszystkim trzeba opanować wszystkie sprawności językowe rodzimego użytkownika języka, to znaczy sprawności receptywne i produktywne. Do tych pierwszych, inaczej biernych, należą przede wszystkim: umiejętność czytania ze zrozumieniem i słuchania ze zrozumieniem, umiejętność analizy tekstu, dostrzegania zależności i powiązań pomiędzy faktami językowymi. Do drugich, inaczej aktywnych, należy umiejętność tworzenia tekstów12, dostrzegania subtelności stylistycznych, właściwe posługiwanie się różnorodnymi środkami ekspresji językowej w celu wyrażenia swoich myśli. Aby te sprawności realizować, koniecznie trzeba mieć określony, niezbędny zasób słownictwa (pasywny i aktywny), znać od strony praktycznej gramatykę danego języka (J1) i (J2), a także normy języka docelowego. W sensie jeszcze głębszym należy także znać konwencje i gatunki tekstowe w obu językach.
To wszystko odnosi