Książka jest pierwszym podręcznikiem adresowanym do osób tłumaczących na język polski nie tylko z jednego konkretnego języka, lecz także z różnych języków. Jej zaletą jest prosty, przejrzysty, logiczny układ. Materiał w niej przedstawiony został uporządkowany według problemów spotykanych na różnych poziomach odbioru tekstu. Korzystanie z niej ułatwiają indeksy.
Książka składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów, rekomendacji dla tłumaczy, aneksów, wykazu źródeł przykładów, bibliografii i indeksów.
W tak pomyślanym podręczniku nie sposób uniknąć powtórzeń. Jest to cena, jaką wypada zapłacić za praktyczność książki, mającej przede wszystkim służyć tłumaczom – zarówno tym początkującym, jak i bardziej zaawansowanym – jako poręczny przewodnik po najważniejszych zagadnieniach z zakresu tłumaczenia na język polski. Chodziło nam zwłaszcza o to, by ktoś, kto zagląda tylko do konkretnego rozdziału, miał w miarę pełny obraz zagadnienia, a nie musiał czytać całej książki.
Wszystkie omawiane zjawiska są ilustrowane przykładami. W ciągu wielu lat nauczania tłumaczenia pisemnego w Instytucie Lingwistyki Stosowanej na Uniwersytecie Warszawskim – pierwszej w Polsce placówce kształcącej tłumaczy na poziomie uniwersyteckim – zebrało się tak dużo materiałów, że postanowiłyśmy je wykorzystać i udostępnić szerszemu kręgowi odbiorców, żeby następcy (następni wykładowcy, następne pokolenia studentów) startowali już z tego poziomu i nie musieli zaczynać od zera. Książka to jednak książka. Ma autora, wydawnictwo, miejsce i rok wydania, numer wydania, ponumerowane strony, na które można się powołać i do których w razie potrzeby można łatwo powrócić. Jest to źródło pewniejsze niż często przypadkowe „znaleziska” w internecie, chociaż i te mogą być niekiedy bardzo cenne.
Konsultacje w środowisku tłumaczy potwierdzają potrzebę, a wręcz niezbędność takiego podręcznika. Na temat tłumaczenia pisemnego napisano głównie artykuły rozsiane w różnych publikacjach1. Zgromadzenie podstawowej wiedzy w jednej książce jest zatem sensowne. Książka zapełnia lukę na polskim rynku wydawniczym. Przeznaczona jest dla tłumaczy i przyszłych tłumaczy, dla studentów i wykładowców, dla wszystkich interesujących się tłumaczeniem z różnych języków na język polski. Może pomóc w nauce podstaw tłumaczenia, a także w doskonaleniu swojego warsztatu.
Ponieważ książka koncentruje się na zagadnieniach praktycznych, uporządkowanych według problemów, może być przydatna również dla prowadzących zajęcia językowo-tłumaczeniowe, na studiach zarówno pierwszego, jak i drugiego stopnia. Mimo że ma wymiar i cel praktyczny, to odwołuje się do znanych koncepcji translatorycznych opisanych w monografiach, przede wszystkim w języku polskim. Może więc służyć studentom jako pomoc w przygotowaniach do egzaminów ze wstępu do przekładoznawstwa.
Jest adresowana do wszystkich zainteresowanych problemami przekładu w epoce wielokulturowości, do wszystkich interesujących się przekładem pisemnym na język polski nie tylko z języka rosyjskiego – choć z tego języka zawiera najwięcej przykładów, ponieważ tego właśnie obszaru dotyczy doświadczenie dydaktyczne nas obu. Obie jednak mamy doświadczenie w tłumaczeniu z innych języków, dlatego książka zawiera również przykłady z włoskiego, angielskiego, niemieckiego i francuskiego. Na nasze myślenie o tłumaczeniu wpłynęły wieloletnia, piękna współpraca w Zakładzie Translatoryki Instytutu Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego (obecnie Zakład Badań nad Przekładem Pisemnym) oraz doświadczenia innych kolegów – anglistów, romanistów, germanistów i oczywiście rusycystów – wykładowców tej zasłużonej placówki, w tym uczniów i wychowanków nieżyjącej już Haliny Dzierżanowskiej, wieloletniej wicedyrektor ILS, doświadczonej tłumaczki z języka polskiego na angielski, autorki pierwszego polskiego podręcznika poświęconego warsztatowi tłumacza (1977) – książki uważanej przez wielu za biblię tłumacza.
Od tego czasu mija czterdzieści lat. Na rynku księgarskim w Polsce ukazało się wiele publikacji z dziedziny translatoryki2 i prac dotyczących metodyki tłumaczenia, warsztatu tłumacza, błędów w tłumaczeniach (zob. Bibliografia). Uwagi o charakterze uniwersalnym można znaleźć w Poradniku Arkadiusza Belczyka (2009), w Vademecum Krzysztofa Lipińskiego (2000). W naszym Kompendium zajmują one główne miejsce.
Nasze pytanie brzmi nie: „Jak to się robi?”, ale: „Jak to należy robić?”, a wręcz: „Jak zrobić?”. Nie chcemy się ograniczyć jedynie do opisu, lecz dać konkretne wskazówki, choć zdajemy sobie sprawę z tego, że nie ma uniwersalnych recept.
Oddawana do rąk czytelnika książka jest w jakimś sensie „odwrotnością” podręcznika Haliny Dzierżanowskiej, która w 1977 roku wyraziła nadzieję, że jej praca zapoczątkuje publikacje na temat metod tłumaczenia tekstów nieliterackich na rozmaite języki. A może spełni te nadzieje? Tłumaczenie na polski można bowiem uznać za tłumaczenie na „rozmaite języki”, choć wspomniana autorka miała na myśli chyba jednak tłumaczenie z polskiego na języki obce. Czy nasze kompendium pomoże również tłumaczom z języka polskiego (jako ich języka pierwszego czy kolejnego języka obcego), pokaże czas.
Pragniemy serdecznie podziękować za pomoc naszym Koleżankom i Kolegom – dr Agnieszce Kulczyńskiej, prof. UW dr. hab. Krzysztofowi Hejwowskiemu i dr. Mirosławowi Moczulskiemu, którym zawdzięczamy wiele interesujących przykładów z języka francuskiego, angielskiego i niemieckiego. Podziękowania należą się także naszym studentom i absolwentom, a szczególnie mgr. Krzysztofowi Żebrowskiemu oraz paniom Magdalenie Bobryk, Urszuli Foryś, Dominice Gajdzie, Justynie Jakimiuk i Julii Skrońskiej. Z wdzięcznością myślimy też o naszych mistrzach, o kolegach z ILS, o redaktorach, z którymi dane nam było współpracować.
ROZDZIAŁ I
PODSTAWY TŁUMACZENIA PISEMNEGO
WPROWADZENIE
Według Olgierda Wojtasiewicza, autora pierwszej polskiej teorii tłumaczenia (wydanej po raz pierwszy w roku 1957): „Operacja tłumaczenia tekstu a sformułowanego w języku A na język B polega na sformułowaniu tekstu b w języku B, który to tekst b wywołałby u jego odbiorców skojarzenia takie same lub bardzo zbliżone do tych, które u odbiorców wywoływał tekst a” (Wojtasiewicz 1996: 22). Oczywiście dotyczy to każdego rodzaju tłumaczenia, zarówno pisemnego, jak i ustnego3.
Co szczególnego wyróżnia tłumaczenie pisemne? W literaturze fachowej najczęściej wskazuje się właściwości tłumaczenia pisemnego w opozycji do ustnego. Pierwsze kryterium różnicujące to forma przekazywania komunikatu: w tłumaczeniu pisemnym tekst wyjściowy ma formę trwałą, niezmienną – w odróżnieniu od ulotnego komunikatu, jakim jest zarówno tekst wyjściowy, jak i docelowy w tłumaczeniu ustnym. Ta trwałość i niezmienność komunikatu ma wiele plusów, ponieważ pozwala tłumaczowi na wielokrotną lekturę i analizę zarówno całego tekstu, jak i jego poszczególnych fragmentów. Co więcej, tłumacz może nawet w trakcie tłumaczenia poszerzać swoją kompetencję specjalistyczną, która pozwoli mu na jak najpełniejsze zrozumienie tekstu wyjściowego.
Podobnie jest z tekstem docelowym: tłumacz może wielokrotnie go zmieniać, poprawiać, przeredagowywać. Może też uzupełniać swoimi przypisami. Wynika z tego jasno, że inną rolę w przypadku obu rodzajów tłumaczeń odgrywa czas: o ile w tłumaczeniu ustnym działania tłumacza są niemal równoczesne z wypowiedzią oryginalną lub nieznacznie w stosunku do niej opóźnione, o tyle w tłumaczeniu pisemnym dystans czasowy dzielący tekst wyjściowy i docelowy