Podobnym, choć chyba jeszcze bardziej kłopotliwym przypadkiem jest wyraz określający stopień pokrewieństwa племянник (i włoskie nipote, które oznacza jeszcze dodatkowo wnuka i wnuczkę) i jego dwa możliwe odpowiedniki w języku polskim: siostrzeniec lub bratanek. Bez wiedzy wynikającej z kontekstu lub dodatkowych informacji poza tekstem, które pozwolą ustalić, czy chodzi o syna siostry, czy syna brata, nie możemy podać zadowalającego odpowiednika.
Jeżeli dotarcie do informacji okaże się trudne lub niemożliwe, nie pozostaje nic innego jak użycie odpowiednika o jeszcze szerszym zakresie znaczeniowym, co bardzo wyraźnie można pokazać na przykładzie analogicznego określenia stopnia pokrewieństwa w języku francuskim. Otóż le neveu ma tak szeroki zakres, że oznacza nie tylko ‘syna brata’ (czyli bratanka), ‘syna siostry’ (czyli siostrzeńca), lecz jeszcze i ‘syna szwagra’ lub ‘syna szwagierki’. Wskazanie adekwatnego, konkretyzującego odpowiednika w języku polskim wymagałoby bardzo szczegółowego zbadania sytuacji pozajęzykowej, co nie zawsze jest możliwe. Prawdopodobnie z tego powodu polskie wydanie dzieła Denisa Diderota Le neveu de Rameau zostało opatrzone tytułem Kuzynek mistrza Rameau, zawierającym bardzo ogólne określenie dotyczące pokrewieństwa30.
Kompensacja. Najczęściej oznacza podwójne zastąpienie – to znaczy rezygnację z niemającego swego odpowiednika frazeologizmu, idiomu, kalamburu czy też skrzydlatego słowa i zastąpienie go w danym miejscu odpowiednikiem opisowym, a następnie dodanie jakiegoś elementu obrazowego w miejscu, w którym tekst wyjściowy był zupełnie neutralny. Zachowanie takiego „bilansu” wskazanych środków wyrazu ma istotne znaczenie, jeśli chodzi o oddanie właściwości stylistycznych oryginału. Oczywiście ten bilans nie zawsze musi wychodzić na zero. W niektórych językach i kulturach zamiłowanie do rozbudowanych, barwnych metafor jest rzeczą naturalną, a w innych, bardziej powściągliwych, ich nagromadzenie brzmiałoby nienaturalnie czy wręcz śmiesznie. Zasadniczo jednak warto zachować poziom ekspresji i styl oryginału. Co ciekawe, niekoniecznie dotyczy to tekstów literackich. Również teksty użytkowe, zwłaszcza prasowe lub o charakterze marketingowym czy perswazyjnym (np. teksty krajoznawcze, oferty turystyczne), nie stronią od gry słów lub odświeżonych frazeologizmów, metafor, a nawet je wręcz wygrywają. Kompensacja jako technika pośrednio odnosi się też do zmian długości tekstu.
Zmiana szyku zdania lub wyrażenia. Najbardziej wyrazistym przypadkiem, który musimy wziąć pod uwagę podczas tłumaczenia (nie tylko z rosyjskiego) na polski, jest szyk przymiotnika i rzeczownika. W języku rosyjskim przymiotnik niemal zawsze znajduje się przed określanym rzeczownikiem, nawet jeśli takich przymiotników jest kilka. Widać to nawet w najprostszych zestawieniach o charakterze terminologicznym: народное хозяйство – gospodarka narodowa, национальное образование – edukacja narodowa, каменный уголь – węgiel kamienny. W takich przypadkach szyk przymiotnika w języku polskim nie jest dowolny, miejsce przymiotnika jest zawsze po wyrazie określanym.
Znacznie bardziej skomplikowane są wyrażenia wielowyrazowe, zawierające kilka określeń – w rosyjskim wszystkie one są „lewostronne”, to znaczy poprzedzają rzeczownik. Tworząc odpowiednik tej nazwy w języku polskim, musimy uwzględnić naturalny dla polskiego szyk wyrazów. Po rzeczowniku określanym znajdzie się więc przymiotnik, który jest najściślej związany z rzeczownikiem, tworząc jedną całość pojęciową (zob. przykład pod hasłem Kalka, s. 61).
Innym charakterystycznym przykładem z poziomu składni zdań złożonych (o czym będzie jeszcze mowa dalej) jest miejsce zaimka который – który w zdaniach podrzędnych przydawkowych, o ile zaimek ten występuje w przypadkach zależnych, z przyimkiem:
Скульптура-дерево, на ветках которого помимо зеленых листьев растут стулья, находится на Площади Независимости в Киеве [www08].
i tłumaczenie:
Rzeźba przedstawiająca drzewo, na którego gałęziach prócz liści „rosną” krzesła, znajduje się na Placu Niepodległości w Kijowie.
Zmiana szyku wynika z wymogów języka docelowego, czyli polskiego. Pozostawienie „obcego” szyku sprawiłoby, że tekst brzmiałby nienaturalnie.
Zmiana kolejności informacji – przemieszczenie w tekście. Ilustracją zastosowania tego zabiegu w tekście niech będzie dosłownie jedno zdanie z wyliczanką. Jeśli wymienione zostały przedmioty lub nazwy w porządku alfabetycznym – a alfabet rosyjski różni się pod tym względem od polskiego – pożądane będzie wyliczenie zgodne z polskim alfabetem, co zmieni kolejność wymienionych elementów. Niczego nie tracimy, za to zyskujemy uporządkowanie i łatwość zapamiętania.
21 декабря 1991 года к СНГ присоединились Азербайджан, Армения, Казахстан, Киргизия, Молдавия, Таджикистан, Туркмения, Узбекистан, подписавшие совместно с Белоруссией, Россией и Украиной в Алма-Ате Декларацию о целях и принципах СНГ [www09].
21 grudnia 1991 roku do WNP przystąpiły Armenia, Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgizja, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenia, Uzbekistan […].
Innym, dość charakterystycznym zjawiskiem jest miejsce okoliczników czasu i miejsca w zdaniu. Zob.:
В Польше в воскресенье вечером скончался Анджей Вайда – один из величайших представителей страны в мировой культуре [www10].
W wersji polskiej szyk okoliczników jest inny, to znaczy zamieniono miejscami określenie „gdzie-kiedy” na „kiedy-gdzie”:
W niedzielę wieczorem w Warszawie zmarł Andrzej Wajda – jeden z najwybitniejszych przedstawicieli kultury polskiej w świecie.
Innym zabiegiem jest tu przy okazji konkretyzacja: w Warszawie zamiast: w Polsce. Dodano także przymiotnik polskiej do rzeczownika kultury. Całe wyrażenie przedstawiciel kultury polskiej jest bardziej precyzyjnym odpowiednikiem wyrażenia представитель страны – dosł. ‘przedstawiciel kraju’ – zwłaszcza że użycie wyrazu kraju mogłoby mylić czytelnika („którego kraju?”).
Poważniejszą zmianą będzie przesunięcie w tekście całych wyrażeń, a nawet całych zdań czy akapitów. Jeśli jednak dzięki temu tekst stanie się bardziej spójny, logiczny, to mieści się to w granicach dobrze pojętej redakcji tekstu i następuje z korzyścią dla czytelnika.
Zmiana kategorii gramatycznych