Die oorlog kom huis toe. Helen Bradford

die voortsetting van die oorlog en die aandrang op republikeinse onafhanklikheid voorrang geniet. Die geharde militaris Kitchener, wat boonop nie ’n vry hand in die onderhandelinge gehad het nie en deurentyd die wense van politici soos Milner (wat sy bedenkinge oor die samesprekings gehad het) in ag moes neem, het daarna op sy reeds gebaande weg van plaasverbranding en wegvoerings na kampe voortgegaan. Indien die Boerekrygers nie oop was vir oortuiging nie, sou hulle volgens Kitchener met die gevolge van hul besluit moes saamleef. Natuurlik kon nóg Kitchener nóg Botha in Februarie 1901 voorspel het watter besonder koue winter dit sou wees. Dit was egter ook nie asof die kwessie van burgerlikes voorop in hul gedagtes was nie.

Huisvesting in die kampe het nie altyd net uit tente bestaan nie. In sommige kampe is selfs vaste strukture opgerig.

      Die kampbewoners is hierna gedurig as speelbal gebruik. Kitchener het in Desember 1901, ná herhaalde klagtes oor die toestande in die kampe, aan die Boereleiers gesê as hulle so besorg was daaroor, kon hulle maar self na hul landgenote omsien en dat hy derhalwe nie die kampe verder gaan uitbrei nie. Botha het in ’n brief gesê hy vind dit ironies dat Kitchener so ’n beleid wou uitvoer in ’n stadium toe die kommando’s al hoe minder middele gehad het om selfs net hulself te onderhou, terwyl hy die vroue en kinders aan die begin van die guerrillastryd – toe die Boere moontlik nog in staat sou wees om na hul families om te sien – juis na die kampe weggevoer het. Te midde van die onderskeie militêre bevelvoerders se wedersydse aantygings en verwyte het die vroue en kinders steeds die spit afgebyt.

      As die relatief klein verskille in die vredesvoorwaardes van Middelburg en Vereeniging in ag geneem word, kan aangevoer word dat die kampinwoners onbewustelik op die altaar van ’n vryheidstryd geplaas is. Die geleentheid was daar om die oorlog vroeër tot ’n einde te bring, maar dit is nie aangegryp nie aangesien militêre en politieke prioriteite aan albei kante die botoon gevoer het. Hoewel militêre bevelvoerders dit nie noodwendig só ingesien het nie, was dit ’n potensiële draaipunt in die oorlog wat ’n wesenlike verskil sou kon maak.

Wapenneerlêers en krygsgevangenes wat die eed van neutraliteit afgelê het, is toegelaat om by hul gesinne in die kampe aan te sluit. Dit was heel moontlik die geval met hierdie man.

Daar was duidelik geen tekort aan vreedsame mans in “Peace Street” nie, soos hierdie straat in die Winburg-kamp genoem is.

      Terselfdertyd moet die oorvloedige bewyse in berekening gebring word dat die vroue in die kampe oorwegend ten gunste van die voortsetting van die stryd was en hul mans ook daarin aangemoedig het. Onder die bittereinder-mans was daar ook geensins berou omdat hulle met die guerrillastryd voortgegaan het nie en die sterftes in die kampe is uitsluitlik voor die deur van die Britse magte gelê. Deur met die stryd te volhard, het die bittereinders seker gemaak dat hulle nie kort ná die Middelburg-samesprekings op die slagveld deur die Britte oorrompel is nie, wat moontlik tot selfs nog swakker vredesvoorwaardes sou kon gelei het. Die bittereinders se vernuftige krygskuns en verbasende uithouvermoë sou nie slegs in Suid-Afrika nie, maar ook wêreldwyd die verbeelding aangryp.

      Hoewel daar aan Britse kant onderlinge spanning tussen Kitchener en Milner geheers het oor hoe die oorlog gevoer moes word om die Boeremagte te onderwerp, is daar nooit ernstig oorweeg om die plaasverbrandings – die grondliggende rede vir die kampe – stop te sit nie. Selfs nadat dit geblyk het dat die beleid nie die gewenste uitwerking gehad het nie, is die Britte steeds nie van stryk gebring nie.

      Die kampe het ’n verwyderde oorsprong gehad in die veranderende patrone van Westerse oorlogvoering in die laat 19de eeu. In Suid-Afrika self het ontwikkelinge rakende die wapenneerlêers en die Britse opperbevel se verskroeide aarde-beleid die grondslag vir die oprigting van kampe gevorm.

      Die wyse waarop burgerlike vroue van meet af aan by die vyandelikhede betrek is, was nie in ooreenstemming met die destydse konvensies van oorlogvoering nie. Dit het egter nie die Britse opperbevel gekeer nie en toe die kampstelsel eers van die grond af gekom het, was dit moeilik omkeerbaar. Die enigste geleentheid om dit moontlik te beëindig, is ook nie aange-gryp nie aangesien militêre en politieke prioriteite aan beide kante die toon aangegee het.

      Die dramatiese gebeure wat op die Vrystaatse en Transvaalse slagvelde plaasgevind het, sou op lang termyn belangrike gevolge inhou. Gedurende die 1930’s en 1940’s is die tragiek van die kampe gebruik as een van die ideologiese boublokke om die robuuste Afrikanernasionalisme van dié tyd te stut. Die verterende emosies wat die konsentrasiekampe onder Afrikaners losgemaak het, was bestem om ’n lang skaduwee in die toekoms te werp.