Alhoewel Kitchener nie verantwoordelik was vir die oprigting van die eerste kampe nie, het hy gedurende 1901 ’n groot rol in die uitbreiding van die kampstelsel gespeel. Hy het oor die algemeen ’n lae dunk van die Boerebevolking gehad en het hulle as “barbare met net ’n dun lagie vernis oor” beskryf.[7] Bittereinder-vroue wat ’n uitdagende en weerspannige houding teenoor die militêre owerhede ingeneem het, was eweneens vir hom ’n bewys van agterlikheid en barbaarsheid. Volgens Kitchener was dit die gevolg van ’n afgesonderde plattelandse leefwyse wat ver van beskawingsinvloede verwyder was. By tye het hy sover gegaan om wat hy beskou het as die onhigiëniese gewoontes van die vroue in die kampe te blameer vir hul kinders se sterftes. Hy het selfs gedreig om sommige van hulle van manslag aan te kla.
|
|
Oorlogslagoffers: ’n Vrou rou saam met haar jong kinders by die graf van ’n familielid in die Bethulie-kamp. |
Hierdie ingesteldheid was nie net kenmerkend van talle Britse imperialiste nie, maar werp ook lig op hul afstandelikheid teenoor vroue in die algemeen. Ná die verlies van ’n jeugliefde het Kitchener nooit weer emosioneel by ’n vrou betrokke geraak nie en slegs ongetroude mans in sy binnekring toegelaat. Trouens, hy het gedink die afwesigheid van vroue in sy lewe het juis sy militêre loopbaan bevorder. Hy het feitlik nooit onderhoude aan vroue toegestaan nie. Hierdie persoonlike dinamika, wat geensins uitsonderlik onder geharde Britse militariste van daardie tyd was nie, bied een verklaring vir waarom die lot van die Boerevroue kwalik in Kitchener se gemoed sou figureer. Al wat vir hom en diegene soos hy saak gemaak het, was dat beleid uitgevoer moes word.
Talle Britse offisiere het ’n ekstreme standpunt gehuldig oor hoe burgerlikes gedurende die oorlog behandel moes word. Een offisier het dit prontuit gestel dat “war is war and humanity is rot”.[8] Hierdie uitgangspunt skep die indruk dat enige maatreëls of optrede eenvoudig aanvaarbaar was. In Brittanje self was daar egter onder die Liberale opposisieparty besondere ongemak oor dié situasie en in 1901 is daar in die Britse parlement retories gevra en geantwoord: “When is a war not a war? When it is carried on by methods of barbarism in South Africa.”[9]
Tot watter mate was daar sprake van uitermate wrede optrede in hierdie konflik? Die enigste manier om dít vas te stel, is om te let op die internasionale maatstawwe vir oorlogvoering wat destyds gegeld het.
|
|
Met tente en lakens as enigste beskutting word Boeregesinne na die Pinetown-kamp in Natal vervoer. |
Aan die einde van Julie 1899, net meer as twee maande voor die uitbreek van die oorlog, het verteenwoordigers van 24 lande die Eerste Haagse Konvensie onderteken. Dié konvensie het gepoog om die wyse waarop oorlog gevoer word volgens sekere regsbeginsels te reguleer. Brittanje het nie al die bepalings van die Haagse Konvensie onderteken nie en nie een van die twee Boererepublieke het die samesprekings bygewoon nie. Dit het beteken dat die Haagse Konvensie tegnies gesproke nie op die Anglo-Boereoorlog betrekking gehad het nie, omdat die konvensie stipuleer dat albei strydende partye dit moes onderskryf voordat dit op hulle van toepassing kon wees. Dit het egter nie verhinder dat albei partye hulle gedurende die oorlog op die konvensie beroep het om oorlogsgebruike te probeer regverdig nie.
Artikel 23 van die Haagse Konvensie bepaal dat ’n vyand se persoonlike eiendom nie vernietig mag word as dit vanuit ’n militêre oogpunt nie absoluut noodsaaklik is nie. Ten opsigte van hul verskroeide aarde-beleid kon die Britte aanvoer dat plase as militêre skuilings gebruik is, maar hulle het ook meermale plase afgebrand sonder enige bewys dat burgers dit vir militêre doeleindes gebruik het of dat die vroue op die plase as spioene opgetree het. In hierdie gevalle was die optrede deur die Britse magte ’n oortreding van dié betrokke klousule in die Haagse Konvensie. Wat daarop gevolg het – die wegvoering en aanhouding van vroue en kinders in konsentrasiekampe – was ’n oortreding van ’n ander orde wat katastrofale gevolge sou hê.
Vroue en kinders op die altaar van ’n vryheidstryd?
In die geskiedskrywing word dikwels gevra of sekere gebeure noodwendig – en as ’t ware lotsgebonde – sou gebeur het en of ander besluite of optredes moontlik tot ’n ander stel uitkomste kon gelei het. Sulke vrae kan as blote spekulasie afgemaak word, maar ons kan wel ons insig in sekere gebeure verruim en verdiep deur alternatiewe uitkomste te oorweeg.
Oor die kampe word dikwels gevra of die tragiese sterftes in die fel winter van 1901 nie voorkom kon geword het nie. By terugskouing blyk dit dat die geskiedenis moontlik in ’n ander rigting gestuur sou kon word by ’n geleentheid op 28 Februarie 1901 waar Kitchener en generaal Louis Botha in Middelburg vergader het. Dié ontmoeting het voortgespruit uit Kitchener se begeerte om ’n lang, uitgerekte stryd te verhinder, terwyl Botha voelers wou uitsteek om vas te stel watter vredesvoorwaardes die Britte in die vooruitsig gestel het. Volgens ’n boodskap wat Botha se vrou, Annie, aan Kitchener oorgedra het, was hy oortuig van die noodsaak van vrede. Hoewel Botha van mening was dat die Republieke hul onafhanklikheid moes behou, was hy gretig om uit te vind of daar enige ander uitweg was.
Met hul ontmoeting het Kitchener vir Botha probeer oorreed om nie weer die wa-penneerlêers op te kommandeer nie, terwyl hy onderneem het om nie die plase van vegtende burgers af te brand as hulle nie aktief deur hul families gehelp word nie. So ’n reëling sou egter moeilik in die praktyk toegepas kon word en Botha het boonop vas geglo dat hy as Boeregeneraal regtens by magte is om die wapenneerlêers weer op te kommandeer.
|
|
|
Heel links: Generaal Louis Botha het met die Britse opperbevel onderhandel, maar kon nie daarin slaag om vroeër in die oorlog ’n vredesooreenkoms te bereik nie. Die koste van sy mislukte samesprekings in Middelburg met lord Kitchener in Februarie 1901 sou deur burgerlikes gedra word. Links: Veldmaarskalk lord Kitchener. |
Die Britte het ook ’n aantal voorwaardes vir vrede neergelê en onder meer ’n soort semi-verteenwoordigende regering aangebied. Botha het egter aangevoer dat ’n volk wat vir sy onafhanklikheid veg, nie enige voorwaardes kon aanvaar wat nie republikeinse onafhanklikheid as grondslag het nie. Onafhanklikheid was ononderhandelbaar en die onderhandelinge het gevolglik ná ’n kort briefwisseling doodgeloop. Botha het geredeneer dat waar menslike pogings tot vrede gefaal het, die saak dan in die hande van God gelaat moes word.
Die tyd vir vrede het wel aangebreek toe die Vrede van Vereeniging op 31 Mei 1902 onderteken is. Ironies genoeg het die voorwaardes waaronder die Boere toe vrede gemaak het nie veel verskil van die aanbod wat in Februarie 1901 gemaak is nie. Hulle moes hul onafhanklikheid prysgee en ’n vorm van selfregering onder die Britse kroon aanvaar, terwyl ander kwessies soos onder meer amnestie aan Kaapse rebelle, vergoeding vir verliese en die posisie van swart mense ook breedweg ooreengestem het met die voorwaardes wat by Middelburg bespreek is.
|
|
Annie Botha, die generaalsvrou wat nie net vir haar smaak in hoede bekend was nie. |
Die vraag wat dan ontstaan, is: Watter baat het die Boereleierskap daarby gevind om die oorlog vir nog 15 maande voort te sit, veral in die lig van die sterftes in die kampe en die gebrek aan enige wesenlike verskille tussen die twee stelle vredesaanbiedinge? Ná die mislukte