Anton Rupert: 'n lewensverhaal. Ebbe Dommisse

Hertzog het op sy beurt van sy oom, genl. Hertzog, met wie hy dikwels op sy plaas Waterval gaan stap het, raad gekry wat hom van die politiek weg­ge­keer het, hoewel hy ’n slag as kandidaat gestaan het. Hy het in sy memoires aangeteken dat hy sy oom Barry oor Stephen Leacock se siening oor die politiek uitgevra het. “Ja, ou seun, Leacock het reg,” het die ouer Hertzog geantwoord. “Smuts en ek het die politiek betree met ’n aansien wat ons in drie jaar in die Anglo-Boereoorlog opgebou het. Ons kon nog by geleentheid iets vermag. Maar as jy van onder af moet begin, sal jy soveel hande moet soen om bo te kom dat jy teen daardie tyd niks meer sal vermag nie. Dit is in ieder geval altyd ’n moeilike besluit of jy moet doen wat gewild is by die publiek – en dit is altyd maklik om te weet wat gewild sal wees – en of jy liewer moet doen wat jyself met meer kennis en ervaring weet is op die lange duur in hul werklike belang. As jy kies om te doen wat jy glo is reg moet jy dit vir lief neem dat jy straks ongewild sal wees, en as jy gewild wil wees moet jy dit vir lief neem dat jy ontrou aan jou eie oordeel moet wees, om nie te sê aan jou eie gewete nie.”

      Rupert het ’n groot bewondering bly koester vir genl. Hertzog, wie se statuur ná sy dood gegroei het. En hy beskou die internasionale staatsman genl. Jan Smuts, premier van 1939 tot 1948, saam met die digter-natuurkenner Eugène Marais as twee ware genieë wat Suid-Afrika opgelewer het.8

      Rupert se besluit om uit die politiek te bly, was ’n lotsbepalende keuse, ook omdat die meeste van sy studentevriende oortuig was dat hy vir ’n politieke loopbaan bestem was. Dr. Colijn van Bergen het ’n besliste mening daarop na­gehou: “As Anton in Hendrik Verwoerd se plek eerste minister geword het, sou Suid-Afrika ’n totaal ander wêreld gewees het.”

      Teen daardie tyd in die oorlogsjare het Rupert se verhouding met Huberte vaster vorm aangeneem. Die twee maak hul verlowing bekend op Krugerdag, 10 Oktober 1940. Hul foto’s verskyn prominent op Die Transvaler se sosiale blad, “In Maatskaplike Kringe”. Die onderskrif lui dat hy lektor in skeikunde aan die Voortrekkeruniversiteit is en sy lid van die personeel van die Merensky­biblio­teek van die UP. Voorts word verklaar dat die verlowing “algemene belangstelling in republikeinse kringe sal wek”.

      In dieselfde uitgawe verskyn ’n lang artikel oor die heldinne van die Anglo-Boere­oorlog. Daarin word uitvoerig aangehaal uit ’n brief van Smuts in die eerste helfte van 1901 aan pres. M.T. Steyn waarin hy die verwoesting van die land en die mishandeling van vroue en kinders beskryf. Dit het Huberte bygebly omdat Smuts, ’n vriend van haar oom Tienie Riekert, in sy brief onder meer met lof na haar oumagrootjie Lenie Riekert verwys.9

      Vir Huberte en haar verloofde het 10 Oktober 1940 eweneens midde-in be­proewende oorlogsjare geval. Want ook in die verdeelde Suid-Afrika, hoewel ver van die oorlogsteater, is die gevolge van die Tweede Wêreldoorlog reeds gevoel. Streng rantsoenering is ingestel, en teen die einde van die oorlog sou 200 000 Suid-Afrikaners in uniform deel van die oorlogpoging wees.

      Vir die jong verloofdes het nogtans ’n nuwe lewe voorgelê. Toe sy in Mei 2001 na hul verlowing verwys het, het Huberte laggend gesê: “O, ons was so verlief!” Hulle het ’n diamantring by die Amsterdam Diamond Cutting Works in Jo­han­nesburg gaan koop. “Die mense was so opgenome met die jong paartjie dat hulle skoon vergeet het dat ons nie betaal het nie. Ons was al naby Pretoria toe sê ek: ‘Anton, ons het nooit betaal nie!’ Hulle het nog gesê ek moet my trouring kom haal, want hulle gaan vir my ’n trouring present gee. Ons het die volgende dag dadelik gaan betaal. Die mense sê toe ons was al ’n ent weg, toe het hulle besluit hulle glo ons sal kom betaal. Kan jy glo?”

      Hy was pas 24, sy ’n jaar of drie jonger. Hulle sou ’n jaar later trou, nadat die vurige skeikundedosent ’n heel nuwe rigting ingeslaan het.

      DEEL III

      SAKEMAN

      Hoofstuk 5

      Klein begin in die sakelewe

      Rupert se koersverandering, sy toetrede tot die sakelewe, is klein en be­skeie, maar dit sou ontkiem soos die mosterdsaadjie waaruit naderhand ’n groot boom groei.

      Een van die sleutelbeweegredes wat hom van sy loopbaan as skeikundedo­sent laat afsien, is die “groot en blywende indruk” wat die nywerheidswese op die jong Boetie Rupert gemaak het terwyl hy met sy Tant Florrie die een na die ander fabriek in Port Elizabeth nageloop het. Hierbenewens word hy gemotiveer om uit die politiek te bly, veral ná die wyse raad van genl. Hertzog en die insident met Oswald Pirow. Net so deurslaggewend in sy besluitneming is Vader Kestell se woorde dat ’n volk homself moet red.

      Voortspruitend uit hierdie reeks belewenisse word sy denke oor ’n rol vir die Afrikaner in die sakewêreld so sterk geaktiveer dat sy belangstelling in kleinsake sy toekomsplanne begin oorheers.

      Terwyl hy nog aan die UP klas gee, betree hy reeds die sakewêreld, met ’n on­derneming in die Jakarandastad wat ’n nederige aanvang van sy opmars in die nywerheidswêreld verteenwoordig.

      Hy begin aanvanklik saam met sy studentevriend Dirk Hertzog, toe in sy eerste jaar as prokureursklerk by die firma Couzyn, Hertzog en Horak, en dr. Nic Die­de­richs, latere minister van finansies en staatspresident, met ’n droogskoonmaak-onderneming.

      Die droogskoonmakery, Chemiese Reinigers (Edms) Beperk, se standplaas was in Voortrekkerweg 535, Pretoria. Die stigtingskapitaal bedra £400, verdeel onder vier vennote. Rupert leen sy £100, terugbetaalbaar met rente, by die vierde direk­teur, Dawid de Waal Meyer, die halfbroer van Dirk Hertzog wat destyds Suid-Afrika se handelskommissaris in Kanada was.

      Dirk deel die gevoel dat te min Afrikaners hulle in die handel bevind nadat hulle hulle oor baie jare tot boerdery en die professies beperk het, en dat die leemte aangevul moes word. Onwilligheid om tot die handel toe te tree was destyds so sterk dat toe sy halfbroer Dawid in 1919 na die Rotterdamse Handels­hooge­school gegaan het, sy tante aan hom gesê het: “Dawie, wil jy nou ’n ‘counter jumpertjie’ word?” Hertzog skryf sy eie belangstelling in besigheid daaraan toe dat dit, be­newens sy ouer halfbroer se opleiding, spruit uit die feit dat die Dirk Willem Hertzog na wie hy gedoop is, in die begin van die 19de eeu ’n drankwinkel in St. Georgestraat in Kaapstad gehad het, terwyl sy oupa aan moederskant, David de Waal, ’n ysterwarewinkel in Kaapstad bedryf het.

      Hertzog is in daardie stadium geldelik beter daaraan toe as Rupert. Hy is die houer van spaarboekie nommer 22 by Volkskas in Pretoria, in ’n stadium toe die bank uit J.J. Bosman en twee dames bestaan. Hy sien ook humor in die nuwe on­derneming, en kenmerkend sardonies pen hy in sy memoires neer: “Wel, soos Frans Malan eendag gesê het, as ek nie bankrot is as ek 30 is nie, sal ek ’n mil­joenêr wees voor ek 40 is. Intussen word ek maar net grys – letterlik ook!”

      Rupert, opgelei in chemie, dink aanvanklik dat die nuwe bedryf net vir hom is. Weens die tekort aan klere in die oorlogsjare is daar ’n goeie mark vir ’n droog­skoonmakery, want mense moet dieselfde klere oor en oor dra.

      Vriende is meelewend. Christa Steyn, eggenote van Fritz Steyn, maak ’n rym­pie vir Chemiese Reinigers waarvoor sy £5 se gratis droogskoonmaakwerk kry:

      Laat ons u klere chemies reinig

      Silwerskoon en kos maar weinig.

      Hoe die nuwe toetreders tot die handelswêreld hul mark aanvanklik beskou, kan afgelei word uit ’n advertensie in Ons Reddingsdaad, ’n brosjure wat in 1941 deur die hoofkantoor van die Reddingsdaadbond (RDB) uitgegee is. In die advertensie doen Chemiese Reinigers as Afrikaanse Droogskoonmakers ’n regstreekse be­roep op lede van die RDB:

      “Ondersteun altoos die Eg Afrikaanse CHEMIESE REINIGINGSWERKE (ons verkies, net soos U, hierdie benaming bo die foutiewe anglisistiese woord: Droogskoonmakers).

      “Ons onderneem die chemiese reiniging (droogskoonmaak) van alle soorte kledingstukke, tapyte ens., asook opknap van hoede.

      “Ons apparaat is van die nuutste en beste. Ons werkers is spesialiteite.

      “’n BETER, SNELLER EN SUIWER AFRIKAANSE NYWERHEID. Vra U Han­delaars om U klere na ons te stuur.

      “Direkteure: Dirk Hertzog, B.A., LL.B.; Anton Rupert, M.Sc.”

      Die onderneming