Anton Rupert: 'n lewensverhaal. Ebbe Dommisse

Lingen bly adamant dat die oorlog net soos die Eerste Wêreld­oorlog sou verloop. Hy voer aan dat, ondanks tegnologiese kundigheid, die Duit­sers nie massaproduksie verstaan nie en dat wanneer die VSA tot die oorlog toetree, Duitsland uit die lug gebombardeer en platgeskiet gaan word. Boonop wil die Duitsers altyd ’n produk verbeter, sê Van der Lingen, pleks van massas kryg­s­tuig vervaardig wat in ’n oorlogsituasie gebiedend is.

      Toe Rupert jare daarna vir dr. Joachim Zahn, voorsitter van Daimler-Benz in die jare sewentig, van Van der Lingen se voorspelling vertel, was die Duitse ny­weraar hoogs verbaas oor die Suid-Afrikaner se insig. Zahn vertel toe dat dit presies is wat met hóm gebeur het: Hy het aan die einde van die oorlog by Piedemunde gewerk aan ’n interkontinentale ballistiese missiel, ’n gevorderde variasie van die V1- en V2-vuurpyl met hul kragtige plofkoppe waarmee die Duitse weermag verwoesting in Londen en ander Britse stede gesaai het. Die oorlog was verby voordat dié vuurpyl gereed was.

      Enkele maande ná sy gesprek met Van der Lingen vind twee ander gebeur­tenisse plaas wat Rupert se politieke beskouings ingrypend beïnvloed. Teen­woordig by albei was sy studentevriend Dirk Hertzog, wat ’n medestigter van die Rembrandt Groep sou word.

      Dirk Willem Ryk Hertzog, gebore op 1 Desember 1914, is byna twee jaar ouer as Rupert. Hy was die enigste seun van genl. J.B.M. Hertzog se oudste broer, Dirk, wie se name hy gekry het. Sy halfbroer, Dawid de Waal Meyer, sewentien jaar ouer as hy, was ’n kind uit sy moeder, Rykie de Waal, se eerste huwelik met ds. Theo Meyer van Jagersfontein. Sy moeder, ’n niggie van genl. Hertzog se vrou, Mynie (geb. Neethling), was 42 en sy vader 60 toe hy gebore is. Sy vader, ’n boer, diamantdelwer en transportryer van Jagersfontein in die Vrystaat, het in 1926 na Pretoria verhuis toe hy as lid van die sentrale raad van die Landbank aange­stel is, en Dirk het daar aan die Afrikaanse Hoër Seunskool gematrikuleer.6

      Dirk Hertzog het aanvanklik politica as hoofvak vir sy B.A. aan die UP gehad, maar Stephen Leacock se waarskuwing dat “to reconcile electioneering with statecraft” die kernprobleem van die parlementêre stelsel is, laat hom van staats­leer na die regte wegskram. Hy het self vertel dat, hoewel hy genl. Hertzog en die skrywer-politikus adv. J.H.H. de Waal albei goed geken en dikwels met hulle ge­sels en selfs gekorrespondeer het, sy eie vader se “vriendelike en gebalanseerde lewenshouding vir my ’n ideaal gebly het – moontlik omdat ek so selde daar naby kon kom!”

      Volgens Hertzog ontmoet hy en Rupert mekaar deur middel van studente­be­drywighede in die oorlogsjare. “Daar was ’n protesvergadering oor die inter­ne­ring van een van ons senior studente, lid van die studenteraad, en so aan. Dr. Rupert het gepraat en toe niemand anders praat nie, het ek gepraat, en toe het die res hul mond gehou – daar was te veel speurders in die gehoor,” vertel hy.7

      Die politieke belangstelling van Dirk Hertzog was bydraend tot die twee be­palende insidente wat Rupert se lewensloop help vorm het.

      Die eerste is ’n ontmoeting vroeg in die oorlogsjare met genl. Hertzog op sy plaas Waterval aan die Wilderivier naby Witbank, nadat die generaal hom ná sy tydelike hereniging met Malan aan die politiek onttrek het. As broerskind van die generaal het Dirk Hertzog die gesprek gereël.

      ’n Stuk of ses hoofbestuurslede van die ANS, onder wie hyself, Rupert en Demps van der Merwe, gaan na die veteraanleier om te vra wat hulle in die dae van storm en drang te doen staan en of hy hulle leiding sal gee.

      Die gryse Boeregeneraal, toe reeds in die sewentig, is eers afwysend: “Wat kom julle nou by my soek; julle het my al die jare verguis, nou kom julle by my raad vra?” Hy wys daarop dat baie van die studente tot onlangs nog sy Afri­ka­ner­skap en trou in twyfel getrek het. Uiteindelik wou hy weet of hulle sy raad sou aanvaar.

      Die jonger manne vra of hulle eers kajuitraad kon hou. Toe sê Rupert hulle sal dit doen en sy raad onvoorwaardelik aanvaar. Hy voeg by: “Wat my betref, ek het kom raad vra omdat ek raad nodig het.” Die oudpremier se nederigheid maak ’n groot indruk op hom. “Ek was nog jonk en net ’n student, maar die generaal het daarop aangedring dat hy self die brood sny en die koffie skink.”

      Daarop sê genl. Hertzog die volgende aan die jongelinge, soos hulle dit ont­hou het: “As jy ooit beheer wil voer, moet jy eers leer om te gehoorsaam, en die ware toets van gehoorsaamheid is nie wanneer jy saamstem nie, maar juis wanneer jy van mening verskil. Jan Smuts het ’n oorlog verklaar waarmee julle nie saamstem nie. Soos julle weet, het ek ook nie saamgestem nie. Maar dit is wettiglik gedoen onder ’n grondwet wat ek help opstel het. Ons is dus as wetsgehoor­same burgers daardeur gebind. Smuts het my die versekering gegee dat hy nie sal opkommandeer vir diens buite ons landpale nie en ek glo hom. Ek het vir hom gesê as hy konskripsie of die krygswet invoer en julle opkommandeer, sal ek julle self rantjies toe lei. Ek dink hy het in 1914 ’n les geleer. Hy sal daardie fout nie herhaal nie.

      “Nou wil ek vir julle sê: Gaan terug en berei julle voor om oor te neem, want die wiel gaan draai en die tyd gaan kom dat julle die leiding moet neem, en dan moet julle voorbereid wees daarop. Gaan terug na julle studies, doen julle plig en gehoorsaam die wette. En onthou alles wat julle doen, sal aan julle gedoen word.”

      Hertzog se woorde het op Rupert, wat verwag het dat hulle aangespoor sou word om teen die Smutsregering in opstand te kom, ’n groot indruk gemaak; der­mate dat hy toe al besluit het dat dit altyd beter is om positief op te tree. “Dit het my totaal laat omskakel van ’n protesteerder na iemand wat iets prakties wou doen.”

      Hy beskou daardie besluit as nog belangriker as die besluit om hom nie by Die Transvaler aan te sluit nie. Dit was twee jaar voordat Hertzog in November 1942 oorlede is – die leier wat beskryf is as “Boer, Krygsman, Staatsman, Prins van ’n Mens” deur sy eertydse private sekretaris Wennie du Plessis, later ambassadeur in Washington, wat LV geword het toe hy Smuts in die waterskeidings­ver­kie­sing van 1948 in sy vesting, die Hoëveldse kiesafdeling Standerton, verslaan het. Smuts se nederlaag het ook ’n einde gebring aan die era van die Boeregeneraals wat Suid-Afrika sedert Uniewording in 1910 geregeer het.

      Die studentevriende het Hertzog se raad gevolg en hulle akademies bekwaam op Demps van der Merwe na, wat tydens die oorlog geïnterneer is. Van der Merwe, ’n teologiestudent wat toe pas uit Nederland teruggekeer het, was nader­hand die hoof van die Gereformeerde Kerk se Transvaalse opleidingsentrum vir swart teologiese studente op Hammanskraal.

      Huberte meen Hertzog se advies aan die studente was die wonderlikste raad wat ooit gegee kon gewees het. “Dit het Anton geïnspireer, dink ek persoonlik, om na die Reddingsdaadbond te gaan toe hy gevra is om dit te doen.”

      Die tweede beslissende insident wat Rupert in die oorlogsjare beïnvloed het, het plaasgevind in 1940, toe Dirk Hertzog hom omgepraat het om een aand saam te ry na Swartruggens om ’n politieke vergadering van Oswald Pirow by te woon. Pirow, voor die uitbreek van die oorlog minister van verdediging in die Hert­zog­regering, het ná die skeuring van 1939 met die Nuwe Orde, nog ’n regs-totalitêre beweging, begin.

      Terug in Pretoria ontvang Rupert ’n oproep van Pirow se suster, Sylva Moer­dyk, eggenote van die bekende argitek Gerard Moerdyk en lid van ’n Trans­vaalse politieke driemanskap van haarself, adv. J.G. (Hans) Strijdom, latere eerste minis­ter, en prof. L.J. (Wicus) du Plessis van Potchefstroom. Sy nooi hom vir ’n koppie tee.

      Daar gekom, vra sy hom dadelik: “Anton, hoekom gooi jy jou toekoms so weg?”

      Verbaas wil Rupert weet wat sy bedoel.

      Sylva Moerdyk antwoord toe: “Hoekom gaan jy met so ’n man soos Oswald Pirow rond?”

      Toe hy oorbluf sê dat hy nie verstaan nie, sê sy: “Ons is besig om jou groot te maak as leier in die party.”

      Hy was geskok dat ’n suster so oor haar broer kon praat. Daardie aand sê hy aan Huberte: “As dit is soos die politiek is, dan wil ek niks daarmee te doen hê nie. Ek is klaar met die politiek.”

      Sy besluit om uit die politiek te bly het verskil van die besluit in soortgelyke omstandighede wat later geneem is deur die erfgenaam van die ander groot Suid-Afrikaanse familiefortuin, Harry Oppenheimer, wat in 1947 tot Volksraadslid van die Verenigde Party verkies is. Oppenheimer het in 1958 met die dood van sy vader, sir Ernest, voorsitter van Anglo American geword en toe