In die namiddag kom die Niksnut uit die lae branding met haar plank onder haar arm; ’n mooi kind, agtien of twintig jaar oud. Hy hou haar deur sy verkyker dop. Niksnut, het die Heel Groot Baas haar genoem toe hy die eerste keer hier op sy sending was. Die HGB staan die dag hier op die balkon met sy sigaret, hy kyk oor die see, sien die swart strepie daar ver, tel die verkyker op en stel dit voor sy oë.
“Die niksnut lê waaragtig heelmiddag op dieselfde plek. Te veel geld. Ons het weer ’n oorlog nodig.”
Het jy jouself gehoor, meneer Opperman? Weg met Stalins, Mao’s, Hitlers, hulle volgelinge en obsene nagedagtenis.
“Ons het nie oorlog nodig nie.”
“Beskawing het behoefte aan soldate, Koos, ’n gedissiplineerde garde om ons te beskerm teen die aspirasies van despote en die mensdom se erflike swakhede soos eiebelang en gierigheid.” Die HGB lyk tevrede met homself, hy rook en praat oor oorlog. Besef hy dat hy ’n staatsgreep goedpraat?
“Ek het nie daardie probleem nie.”
Die HGB soek om hom vir ’n asbak, druk die sigaret op die stoepmuur dood, skiet sy stompie met sy middelvinger van hom af weg die ruimte in, en vermaan, kavalierstyl: “Jy bestaan in die verlede, Koos. Jy sonder jou af in ’n huis bevolk met gestorwenes. ’n Man kan nie sonder ’n vrou nie, jy maak ’n klug van die lewe. Jou gees kwyn. As daar met sonsak nie ’n vrou binne die drumpel is nie, is dit nie ’n huis nie. Erger: jy kort ’n dokter. En as jy nie liggaamlik siek is nie, kort jy ’n sielkundige.”
O gesalfde Salomo, u is herrese.
“Jy moet ’n vrou vat.”
Wie s’n sal ek vat? Sal ek op sy kussing met haar lipstiffie skryf, Lochinvar was hier?
Die HGB soek sy sigarette, skud een uit, steek dit aan (hy het ’n kunsie om alles net met sy regterhand te doen, asof hy moedig, argeloos selfs, met ’n ou oorlogswond omgaan), en hervat sy preek. “Miskien is jou probleem eenvoudig ouderdom. Eers was jy ’n ster, vandag is jy meer soos ’n komeet: Jy kom heel selde. Hahaha. Jammer, dit is natuurlik nie ’n grap nie.”
So is slegte maniere, bemoeiing met ander se sake, besoedeling. Opperman het hierdie kamer blou gerook, die stank was dae lank hierin. Iemand ná Cornelia; verwag die man dat dit dieselfde gaan wees? Jy word geheg aan ’n gesig en ’n persoonlikheid. Wie anders kan blomme in seesand laat groei, wie sou wil probeer?
“Of vat meer as een, soos jou buurman, die man met die Mustang. Daardie kêrel is so gereeld soos die twaalfuur-kanon. Goeie Hoop se steunpilaar.”
Hy tel weer sy verkyker op. Sy is lank, slank, jonk en los, die naamlose Niksnut, sy skud water uit haar kort bruin hare, haar nat neoprene-pak blink van son. Sy loop op kaal voete strandop met haar blou-en-wit plank onder die arm. Tussen geboue draai sy in die skaduwee weg; daar agter is dalk ’n motor en iemand sal haar oplaai en huis toe neem, iemand wat daglank verlang het om haar te sien terwyl sy op haar plank wag op wind en deining sodat sy saam met die brander kan opstaan en die wilde wit perd strand toe ry. Sy is elke oggend hier, sy wag geduldig die somerdae om. Maar die klimaat is aan verander, daar is deesdae selde genoeg sterk wind om vir haar groot branders te maak. En dan, wanneer die klimaat verander het en sonskyn soos die reën ook giftig geword het, sal sy nie meer kom nie. Ook weg.
Hy kyk haar agterna. Leef sy soos die lewe behoort te wees? Want die aardbol is groot gemaak, en meesal see. Sy doen niks, gaan waar sy wil, vra waarskynlik niks, die posbode het geen adres vir haar behalwe Tafelbaai nie, die Ontvanger van Inkomste ken haar nie, geen familie hou tuis die horlosie dop nie, sy lê stil en wag op die goue kans terwyl sy haar skippie gereed hou vir elke verandering van wind en gety wat haar in blydskap vorentoe sal dra, soos Shakespeare beloof het. ‘Niksnut’ is ’n kru, paternalistiese beskuldiging, heel moontlik uit afguns. Miskien dink ons HGB dat sy te onafhanklik is, veels te vry, miskien heeltemal vry van enige werkgewer, pa, man of kêrel. Geen gesagsfiguur in sig nie, en dít pla die HGB,’n mens uit herwinde karton geknip en afgewit. Sy is daglig, sy is hoop. Miskien is hy self nog romanties. Onder die koue rommel en puin van sy hart is miskien iets oor soos die spoor van ’n tuin, soos donker vlekke in woestynsand waar vroeër vreedsame en vrugbare oases was.
Miskien is haar naam Elisabeth, dink hy, soos sy dogter s’n was. Hy hou die verkyker op sy skoot met sy oë toe teen die flikkering van die see, terwyl vele assosiasies deur sy kop fladder en tuimel soos malgasse oor ’n skool sardyn. Eli-s’a-beth: God regeer die huis. Heilige Elisabeth, moeder van die Doper, beskermheilige van bakkers. Die Elisabethsvloed van 1302 (vier dae van storms en wind wat die see oor duine en dyke jaag, Noord-Holland verdrink en die Suidersee skep). Elizabeth Tudor wie se klinkerryke naam soos ’n uithangbord die boustyl en letterkunde van haar tyd benoem. Hoe kry jy dié sierlike naam ooit manlik gemaak? Elisabeth Kübler-Ross, sielkundige wat vyf stasies van rou benoem het: ontkenning, woede, onderhandeling, depressie, aanvaarding. Laat ander dit glo; hy maak hom daarvan los, hy is nie ’n rot in ’n laboratorium nie.
Vir Elisabeth Kübler-Ross kan hy ook iets vertel oor haar stasies, soos dat tussen stasies daar haltes is met name soos Verlatenheid wanneer jy nie kan slaap nie en Verlamming waar die verstand nie die hande kan beweeg nie, en Dwaal waar gedagtes soos treine tot stilstand kom en nie ontlaai of herlaai word nie en al die masjiene en hul spore verroes en vergaan. Dít weet Kübler-Ross ook nie, dat stasies kan groei tot hulle een groot werf van roes en stilstand word. En moet hulle name hê, net soos Noupoort, De Aar, Pofadder, Drag-hoender en Putsonderwater? Het Kübler-Ross in daardie verlatenheid nie ’n mens gesien nie, op haar knieë, tussen blomme? Iets mensliks, het die kabouter gesê, is meer werd as die wêreld se kennis. Het hy nie?
Frolich sal hier kom en In oop water van die rak haal. Hy hoor hom reeds lees (hy lees graag hardop, hy het vroeër ’n boekeprogram by die SAUK gehad): “… die skerp salpeterstank van verrotte vis uit pekelkuipe halfvol reënwater tussen vergane tafels, in oop vishuise onder lae, muwwe houtdakke al langs die slymerige kade af, waar maer straatkatte in die koue skemer aas en paar.” Om die spykers van verwyt in te slaan sal Frolich aan hom voorlees, dié halfbladsy oor die IJ-front van Amsterdam, op ’n moderne stadskaart van Kattenburgplein al langs die Prins Hendrikkade tot Centraal Station en die Damrak, soos dit vyfhonderd jaar gelede gelyk maar geen oog dit die afgelope eeue gesien het of in komende eeue weer sal sien nie. Met sy verbeelding het hy dié stadsdeel afgeskil en weer herbou. Hy alleen was die ingenieur wat moderne geboue inplof, teer en beton optel, tot die honderde bruin hutte op heipale, stinkend van mens, stomend van vis en kool, skoorstene rokend met die muwwe geur van turf weer daar staan, die gevaarlike smal straatjies diep van besoedelde modder, en die Dam opnuut vol breë, bruin gragvaarders, ’n woud van maste en opgegeide seile.
Dan, op ’n wintersnag, klim ’n man met ’n swart teerseil om sy skouers ’n leertjie voor een van die hutte af en loop op houtskoene in die fyn reën weg met ’n seekis op sy skouer. Weg van justisie, weg van sy lewe, weg langs die kade waar plat bruin ligters dig gemeer wieg langs die steiers, al langs die seefront waar die teringagtige Saterdagnag-prostitute vra om met peper of tee betaal te word. In sy kis is stuurmansgereedskap wat van hom ’n beter skipheer en slegter mens gaan maak, en dik poolklere, want ’n ver reis het voorgelê. Amsterdam se lug met die reuk van turfrook, suur bier en pekelharing hang nog swaar en grys laag teen die grond, maar jy asem ook smake van nuwe dinge in, tobac, kaffee, karri. Poele reën op die kade weerkaats donker piramides gestapelde haringvate met geel verf op die deksels gemerk vir uitvoer, toegemaak onder seile, wit en groen gevlek met die nat mis van seevoëls. Die sekelmaan is skaars ’n ligvlek in die newels; dit is ’n goeie nag vir wegloop.
Van daardie skemer toneel, afgesluit aan die regterkant deur ’n groen haringkar onderstebo teen ’n meerpaal gestut in siftende reën, met die klam koue en stinkende modder, was hy alléén historikus, argeoloog en restoureerder. Met vlugge vingerwerk het hy alles in minder as vyftien minute opgerig. Hoe het hy dit destyds reggekry om een vinger vroeër, ’n ander een later te beweeg?
Wat die toneel gedurig terugbring na hom, is ’n vrou wat dié nag in die hut agtergelaat