Die irritasie styg. Wat dink die mense van hom? Trots Suid-Afrikaans. Pseudopatriotiese propaganda om vet politici met duur pakke wat deur nepotisme ’n skuiling gevind het in die kussings te hou en die laaste bloed uit die land te suig. Hulle het gehoor daar is motors en geld en huise in politiek, daarom sit hulle daar soos bosluise aan ’n koei. Enige probleme wat u mag ondervind. Hy probeer sy nuwe persoonlike bankier se naam te onthou en kan nie. In ’n toestand van ligte woede en stygende onrus daaroor stap hy die krakende en kreunende hyser binne – die seelug eet aan die outydse houtkas, sy katrolle en kabels – en vergeet van die glimlaggende jongman langs hom. Die ou masjien ruk geweldig aan hulle, pluk hulle die lug in.
Hy is gedurig in opstand teen die wêreld, halfpad die hel in, besete deur ’n kollektiewe irritasie oor burokrate, parlementslede verkies deur halfgeletterdes wat stem oor dinge waarvan hulle geen begrip het nie, kapitalistiese vandale wat die natuurlike blommevelde in erwe uitmeet en hulle stootskrapers en betonmengers instuur sodat dit dáár nie weer lente sal word nie, klerewinkels waar kleurkeuse tot bruin, geel en swart beperk is, oor die fiets wat hy op advies van sy dokter gekoop het met die groot kabelkrul oor die agterrat en vier-en-twintig verstellings wat hy nie nodig het of verstaan nie. Deur ’n proses van selektiewe wantroue het hy dit reggekry om hom hier te isoleer, te fortifiseer, burokrate te ontduik en ’n beskaafde, individuele bestaan, eenvoudig en amper waardeloos soos dit is, te voer in ’n woonplek van sy keuse. Sy lewe moet uit hulle hande bly. Wees waaksaam, behou afstand, vra geen hulp nie, groet niemand nie anders wil hulle jou siel van jou hê. Wys weerstand, wantrou elke rekening van die munisipaliteit, elke omsendbrief van sy stadsraadslid vir wie hy nie gestem het nie, elke advertensie wat afslag beloof, alle beloftes deur ministers en burgemeesters. Beskou met agterdog elke koerant, glo nie die goudprys nie. Skryf weerstand: Op die metrostasie in Marseille, met ’n trap op, meer as vyftig trappies van onder na bo en op elkeen ’n helderrooi plakker met die groot geel M wat kitskos adverteer, was elke M sorgvuldig met die hand aangevul tot Merde, Merde, Merde, Merde … deur ’n toegewyde konkurrent, ’n nihilis of dieetkundige.
In die woonstel loop meneer Fortuin dadelik op die balkon uit, kyk tydsaam links en regs oor see, stad, strand en horison en kom glimlaggend terug. “Darem mooi,” en asof hy pizzas aflewer, plak hy ’n swart drasak gemerk met Goeie Hoop Uitgewers se naam en handelsmerk, ’n vrou met ’n anker in blou-en-wit, op die geelhouttafel.
Hulle drink koffie, swart en bitter; hy het nie melk of suiker nie. Meneer Fortuin slurp sy warm koffie. “Sterk, swart en bitter,” sê hy met ’n wye glimlag en noem die naam van ’n vroulike politikus wat haar man én kabinetspos in dieselfde skuif verloor het. “Laat ek stilbly,” sê hy. Sy donker oë beduie geheimsinnig oor die baai Robbeneiland toe: “My voorland.”
Voorland. Die gedagte tref onverwags, ’n klap in sy gesig. Spot hy oor wat by die Woordfees gebeur het? Weet die man met wie hy praat?
Dit het begin met die heel eerste vraag, van ’n sleggeskeerde jongeling in die agterste ry. Moontlik ’n eerstejaar wat ’n dosent wou beïndruk, het hy naïef, sonder ’n tweede gedagte, vermoed.
“Ek vra net uit belangstelling, meneer Van der Merwe. Waarom gebruik jy fossiele, woorde soos ‘reede’ en ‘ballast’, wanneer al ons woordeboeke die moderne vorm …”
Verlei deur “ons woordeboeke” het hy gereageer: “Dit vermy verwarring …” Toe stop hy. Amper gevang, daar. “Ballas”, is wat die seun hom wou hoor sê, sy vraag was bedoel vir die vermaak van die grynsende gesigte langs die hele agterste ry. Jy het ’n vuil mond, boet, soos ’n morsige badkamer in ’n gastehuis met ’n witboordjie-adres. Die boersheid het hom geïrriteer. “En dit voorkom ’n idiotiese gegiggel van adolessente manstudente.”
Die voorsitter het geglimlag, gewys: volgende vraag. Hy het nog altyd geïrriteerd gevoel toe ’n man met ’n blinkgeskeerde kop, twee ringetjies in die linkeroor, in die tweede ry opstaan en hees, nasaal en sangerig met dramatiese oorbeklemtoning uit In oop water voorlees: “‘… lavéér onder brám en fók op die vóórland af, ’n skór en ásper kus, boomloos, swart geskroei.’” (Hy onthou hom by die vorige aand se handtekeningsessie, met ’n suikerbekkiegroen hemp en poinsettiarooi broek. Goed dat hy links is; elke been in sy regterhand het nog gepyn na die gelukwensing van tweehonderd, driehonderd entoesiaste.) “Wat bedóél jy hier, meneer Van der Merwe, wat betéken hierdie woorde, wat probeer jy eintlik sê?” Dit was geen stem vir ’n teks oor mense in lewensgevaar op ’n dodelike kus nie. Totaal onvanpas, was sy eerste gevoel. En twee fotograwe het soos honger hiënas voor hom bly sirkel en op hom aangelê: flits, flits, van ver en van naby, voor en langs hom: flits, flits, flits.
Die HGB was ongelukkig oor sy optrede by daardie sessie. “Jy is nie gevra om vir die resensente te preek nie. Hulle wil net jou teks verstaan om dit vir die publiek toeganklik te maak.”
“Dit is nie bedoel vir mense wat nie kan verstaan nie, laat hulle by hulle portuur vermaak gaan soek. Wat is sulkes se mening werd?Aanmatigende akademici, gevange in hulle vak en jaloerse joernaliste wat na ’n seepkis soek. Los die lesers om self te oordeel.”
“Nederiger, Koos. Ek twyfel of die Woordfees jou weer gaan nooi, en daar gaan al ons reklame. Dan moet jy nie kla nie.”
’n Geraamde afdruk, twee meter by een, van In oop water se stofomslag het ’n jaar lank in Goeie Hoop Uitgewers se portaal gehang; wanneer jy uit die hysbak stap was die reusgroot afbeelding van wye deinende koue vaalgroen oseaan, leë tuimelende dynsige ruimte, vormloos en eindeloos soos boosheid self, die eerste wat jy sien. Die titel en sy naam was in persblou onderaan gedruk. Wonderlik was dit, strelend. Met die boek se titel was die een met wisselende toonhoogtes en oorversiering ook nie tevrede nie; dit moes Op oop water wees.
“Is dit wél Afrikaans, meneer Van der Merwe? Kritici vind dit móéilik om altyd positief te wees, wéét u?”
Die voorsitter knik na ’n man met ’n ligblou pak en grys hare vlak voor hulle wat met die bril in sy hand om ’n beurt vra. “Professor Smit?” Hy krap haastig groot letters op papier en skuif ’n nota oor die tafel: Hoof Dept. Afr. U. Stell.
Die professor sit die bril in sy borssak. “Frans Smit. Ek verstout my, meneer Van der Merwe, om te sê dat hierdie woorde vir moderne lesers … hoe sal ek sê … vreemd is, selfs heeltemal duister, en dan wonder ’n mens oor dinge soos of die skrywer enigsins belangstel in kommunikasie met sy lesers.”
Daarop sal hy graag probeer antwoord. “Ek wil kommunikeer. Ek probeer bydra tot die evolusie van die Afrikaanse novelle. Ek glo dit is nodig en belangrik. Maar op my voorwaardes. Ek stel belang in verruiming en verkenning, sonder die kettings van konvensie.” Maar die een met die stemme en oorringe wie se beurt onderbreek is, was nog op sy voete en het opgewonde op sy reg aangedring. “Wát beteken: ‘Die eiland se vlak reede staan versmet van geseilde lyke? En wat is ’n bólkevanger? Ek sien min daarvan in my taal- en woordeboeke.”
Die professor het weggekyk, sy kop geskud. Die gespreksvlak was te laag. Daar was ’n gebrom in die saal, sommige skrifgeleerdes en taalkonstabels was openlik ontevrede, en die kleintjies het gehoop die grotes byt hom dood. Hulle het op die toepassing van hulle standaarde aangedring, op erkenning van die beste moderne opvoeding waarvoor hulle pa’s in goeie trou betaal het. Tot sover het hy hom bedwing. Hy weet nie meer waarom hy daardie mens ingevlieg het nie, miskien uit oormatige selfverdediging omdat hy self onseker was oor die akademiese geldigheid van sy beskouings. Hy moes die man geïgnoreer en met die professor gepraat het. Of het die sinisme, die bitter misantropie hom toe al regeer?
“Andersom! Jy sien min van jou woordeboeke daarin. Koop vir jou ander. Praat met my oor oorspronklikheid, ordening, objektiwiteit.” Dit bly dom om die hand te byt wat jou voer, maar hy was in opstand. “Een