“Dit was ’n mooi gedagte gewees.” Dit klink of meneer Fortuin belangstel. Hy is ook ’n stedeling van geboorte af. “Hoe sal so iets dan gekom het?”
“Neem meeste van die geboue weg, die teer en beton, heinings, die honderde pale en paaltjies, tot die mens se spoor verdwyn. Neem indringerplante weg, maak die eiland kaal en skoon soos hy gebore is. Dit duur jare, dan bring jy die natuur terug. Kirstenbosch het materiaal beloof … Ek kan hulle hele lys vir jou opnoem, ek het dit help uitsoek.” Swaar olifantsriet, fyn sonkwasriet en slanke dekriet – dit is die harubis waarvan die ouvolk matjieshuise gemaak het oor ’n taaibosraam – pers elandsvy, geel suurvy, soutslaai, soet salie, rooi gansies, maartblom, melkbos met sy heuningreuk in die lente … Dan veldkos, al die eetbares, lekker veldkool, kraaibessie, tamarakka en koekemakranka, pienk bokelsie en wit melkelsie, uintjies om te kook soos die ouvolk gedoen het, en breë tapyte van krytwit madeliefies en bloulelies en plate rooibont bokbaaivygie, kwistig in sanderige ooptes tussen slaaibos en hondebos. En skoenlappers.
“Wilde diere?” vra Eddie Fortuin, belangstellend. Willegoet?
“Sekerlik. Diere moet jy terugbring, dinge wat daar vroeër was soos skilpad en akkedis.” Twee soorte muishond, duinemol, bruin molslang, streepmuis. En die hotnotsgot en heitsi-eibib. Op lente-oggende sal jy daar kan hoor sing tarentaal, bokmakierie, katlagter, geelsysie, fisant, janfiskaal, rooibruin bontrokkie en streepkop, uil, kiewiet en klap-klappie, groen suikerbekkies, ’n hele koor. “Het jy al voëls met dagbreek hoor sing, meneer Fortuin? Dit is mooi musiek. Engele.”
“Ek ken nie daai nie,” sê Eddie Fortuin. “Ek is van Bonteheuwel.” Bontieville. “Daar’s nie meer voëls nie. Ons moet maar …” Hy kyk weg na die ver horison.
Ons moet maar na prente in boeke kyk. Wrokkige politici het Cornelia se ideaal, haar stapels gemotiveerde versoeke, tot niet gemaak soos jy ’n wurm doodtrap. Hy onthou hulle komiteetjie om ’n koerant by hierdie geelhouttafel, die ontnugtering toe hulle lees dat die nuwe regering die eiland verdoem het tot nasionale sondebok, die Auschwitz en Dachau van die vorige regering, sy Siberië (nié Siberië nie, dit is Russies) waar goeie demokrate onskuldig gekerker is. Almal het gehoop ’n nuwe regering sou ruimer van gees wees. “Hulle sal nie hulle arme gevange slavin – geboei deur ideologie en deur die luise van haat gevreet – vrylaat nie; hulle hou haar om daagliks te misbruik. Dit word nóg ’n sleg versorgde apartheidsmonument en propagandakantoor van die Party,” het hy bitter in Misrule geskryf. “Die indoktrinasie begin reeds op die veerboot.”
Hy voel sy onvriendelikheid terugkom. Hy kyk na meneer Fortuin se beker, of hy klaar gedrink het, en gryns stroef na die bode. “Ek hou nie van politici nie, meneer Fortuin. Hulle het ’n fascis van my gemaak. Ek kla nie oor verandering nie, maar oor verlies. Ek voel sleg wanneer ek na verlore drome kyk.” By die regering is hy om meer as een rede in onguns, maar hy het geleer om nie oor hulle te praat nie en kry dit goddank reg om selde aan hulle te dink.
Eddie Fortuin rits die swart sak oop en haal ’n almanak uit met ’n foto van Tafelberg en Kaapstad (soos hy nou deur sy stoepdeur sien, maar veel weliger gekleur), en ’n vet swart dagboek met die vrou en anker in blou-en-silwer voorop gedruk. “Dié is van ons. Almal stuur vir Meneer groete en wil weet hoe dit gaan. Hulle sê Meneer moet kom kuier.”
Moet hy die kalender vir volgende jaar neem, met elk van die twaalf bladsye in dertig of een-en-dertig blokkies gekap, genommer, genaam? Party blokke is gekleur om gebore luiaards in te lig: vakansiedae.
“Nee dankie, meneer Fortuin.”
“Die dagboek?”
“Nee, dankie.”
“Ons het verwag Meneer sal so sê.” Hy haal nog iets uit die sak, ’n skottel met ’n deksel in ’n blou-en-wit doek oorhoeks geknoop, en sit dit in die middel van die tafel neer. “Ek het gisteraand iets lekkers gekook. Bobotie met rys.”
“Meneer Fortuin, ek is nie ’n siek kind in ’n hospitaal nie. As ek vir jou sê los my en my sake uit, gaan jy seer voel.”
“Ons verstaan. Maar Meneer is een van ons. ”
“Ek wil nie aan bedankings dink, of onthou watter gunste ek die en daardie moet vergoed nie. Ek wil my kop leeg hê van sulke dinge. Moenie sê dat julle verstaan nie.”
“Ons was maar so. Van altyd af.” En toe hy nie daarop antwoord kry nie: “Ek laat die skotteltjie hier staan, miskien word Meneer lus daarvoor as die lug vanaand koud word. Die Direkteur: Finansies vra wanneer dit vir Meneer geleë sal wees om hom te ontvang?”
En dit is dan wat hy geword het, of besig is om te word. Al wat hy het om die grense van sy wêreld te verdedig en hom teen indringers te verset is onbeskoftheid en ’n ongeneentheid om goedheid te aanvaar. Dit is die grimmigheid van ’n kort-gekettingde hond: Moenie my kop streel nie of ek byt jou hand af. Waarvandaan kom sy woede, is dit uit vrees, selfbejammering, of is trots sy siekte se naam? Maar hy sal Eddie Fortuin om verskoning vra, want om ’n boodskapper te beledig is ’n lelike teken van boersheid. Een eenvoudige, onskuldige woord het hom hier oor ’n afgrond van negatiewe gedagtes gedruk: Voorland. Hy het net ’n oomblik gemymer, ’n rukwind, skipbreuk. Daarná was dit verdriet oor die arme eiland, die regerende politici se daaglikse prostituut, wat hom geïrriteer het. Hy gee nie om nie. Die afspraak met die Direkteur: Finansies is gemaak vir oormôre, namiddag, tot dan sal hy ’n soort verdediging voorberei en soos ’n rooikat in ’n slagyster wag op die koeël. Hy moet in geen opsig toegee en geen verpligting of afhanklikheid aanvaar nie. Byt terug.
Hy sit in sy leunstoel met sy verkyker op sy skoot. Hy het verkeerd gedoen, te ver gegaan. Soos die vorige keer, by daardie Woordfees. By sommige akademici ontbreek dit aan ervaring. Nie geleer swem nie, en boekgeleerd bly klou hulle aan die reddingsgordel, die geërfde resep, soos huisvrouens hul mans in hul graf in kook uit Kook en geniet. Hy was verkeerd. Om met resensente te argumenteer is soos om met prostitute oor hulle gedrag te praat. Maar die ene destyds, met In oop water – ’n deeltydse dosent nogal, het hy verneem, die gode behoed sy arme studente – sy resensie was ’n web van veralgemenings en verkeerde afleidings, totaal subjektief, egosentries, ’n daad van openbare selfbevrediging waarvoor ander sou skaam wees.
Verwag dit soms, Koos, sou sy vrou sê. Jy weet al, nie alle grond is vrugbaar nie, en jy ken die verhaal: ’n Saaier het uitgegaan om te saai … ’n deel het op klip geval en gesterf. Die een met die stemme wou die tweegeveg voortsit, met sý wapens, op sý tyd en gekose terrein. Die aanslag was uit ’n donkerder, verskuilde en totaal onverwagte hoek: In oop water was ’n historiese roman en vervelig. Sy resensie het soos ander misdaad uit drie fases bestaan: bekruip, val aan, verdwyn in die agtergrond. Moedswillig en berekenend het die man begin deur te vertel wat hy op Google oor die onderwerp van In oop water kon vind en voorgegee dit was eie kennis, al het die reuk van Google se wegneem-kitskombuis daaraan gekleef. In die tweede deel het hy die boek opgesom (nou hoef niemand dit te koop nie) en waardelose tematiese vergelykings gemaak met meer as driekwart van sy vorige boeke. In die derde deel het hy toegeslaan: In oop water is gekategoriseer: Historiese roman, was die diagnose. J. van der Merwe is moontlik beter bekend by lesers van jeugverhale, sy bydrae tot die letterkunde bestaan slegs uit twee byna onleesbare historiese romans. En nie vir hóm nie, dankie, hy moes op skóól sulkes léés, en hulle vervéél hom tog só. Van der Merwe se veelvoudige afwykings van die genre historiese roman is uitgewys as veelvuldige tekortkomings. Maar die vervéling, o die vervéling, nee, nie vir hóm nie, dánkie. Hy het sy resensie aan die dagblad vir tweehonderd rand, miskien twee-vyftig verkoop. Die goedkoopste prostituut gee moontlik meer waarde vir minder geld.
Die aanval het lank seergemaak, want dit was aanranding deur ’n onbekende en onnosele mindere. Uit watter krake in die keldervloer kruip sulkes met die kakkerlakke saam boontoe? Die onkundige uitlatings in die openbare pers was neerhalend, maar