– Кўкнорихўрлик ва бангиликни ҳам.
– Қилич ва милтиқ охирги чора бўлмоғи керак, биз шундай қилайликки улар йўлларини топа олмай қолсинлар, бир неча асрларга тараққиётдан орқада қолган анқовларга айлантирайлик.
Скобелев энг фаол босқинчиларнинг бошлиғи бўлибгина қолмай, ерли халқдан ўч олиш нияти кучли эди. Чунки гўзал рафиқаси маҳаллий ердан бўлган уйидаги хизматкор йигитга кўнгил қўйган. Уни бу йўлдан қайтара олмай ҳалак эди. Ана шу сабабларга кўра қирғин қилиш, ўч олиш тарафдори эди.
– Ўта машаққатли ҳаёт уларни қўзғолон қилишга мажбур қилади, – деди у бўлиниб қолган суҳбатни тиклаб.
– Оддий халқ ҳар доим машаққатли яшаган, ҳозир ҳам шундай исёнлар ҳам ҳар доим бўлган, ҳозир ҳам бўлмоқда.
– Келажакда ҳам шундай бўлиб қолади демоқчисиз-да.
– Худди шундай, қайсики ҳукмрон халқ учун қайишса ўзи учун беҳисоб ташвишлар орттиради. Ўта фидоийлик қилса ўтиб бўлмас тўсиққа учраб, охир-оқибатда ҳалок бўлади. Жуда кўплаб фидоийлар муаммолар уммонида чўкиб йўқолганлар.
– Мен яна бир ҳолатдан кўп маротаба таажжубга тушдим. Уларнинг раҳбарлари халқнинг хизматини қилиш лозимлигини хаёлларига ҳам келтирмайдилар, фақат хўжайинлик қилиш, дўқ-пўписа, жазолаш каби усулни қўллайдилар холос.
– Бунинг сабаби шундаки улар ўз кўргиликлари учун ҳақиқий айбдорлар ким эканлигини билмайдилар, чинакам айбдор чеккада қолиб бир-бирларини савалайверадилар.
Фон Кауфман суҳбатдан мамнун эканлигини таъкидлаш учун бошини бироз эгиб, олдидаги чойга қўл узатди.
– Келажакдаги энг муҳим ишимизни тўғри таъкидладингиз, биз уларнинг ақлини ўғирлашимиз лозим, аста-секин улар ўз қадриятларини, маданиятларини унутиб боришлари керак, сайқал топган гўзалликлардан юз ўгириб ахлоқсиз-одобсиз, ўз нафсини тия олмайдиган очофат кишиларга айланишини ташкил қилишимиз лозим. Маънавиятни мутлақо унутишга даъват қилиш керак. Маънавият бузилган ердан маърифат ҳам қочади, булар йўқолган ерда ваҳшийлик бошланади. Ваҳшийлик ҳукмрон бўлган ерда тараққиёт чекинади, тараққий қилмаган кишиларни қулликда ушлаш, асоратга солиш жуда қулай.
– Чиндан ҳам уларга нима қилганига ақлим етмайди, худди сеҳрланиб қолганга ўхшайдилдар, фаоллик ўрнини танбаллик, маърифат ўрнини илмсизлик, эътиқод ўрнини динпарастлик, аҳиллик ўрнини худбинлик эгаллаган, ҳукмронликка бўлган ўчлик ҳар қандай қулликка чидаш каби нуқсонларни келтириб чиқарган, улар айни чоғдаги аҳволларига қайғурмайдилар, бир-бирларига меҳр кўрсатиб, аҳил бўлишликни хаёлларига ҳам келтирмайдилар, илм-маърифат исботлаб берган ҳақиқат қолиб, афсона-ю ривоятларга ишонадилар, олимларга қулоқ осмай саводсиз маддоҳларнинг йўл-йўриқларидан юрадилар.
– Тўғри айтдингиз, биз фақат қурол кучи билангина ғалаба қозонганимиз йўқ, бизга бу халқнинг худбин йўлбошчилари ёрдам бердилар, бундан буёғига ҳам шундай бўлади.
– Ҳа уларни алдов,