Иттифоқ санъати – бадиий асарда китоб номи, шоир тахаллуси, адабий қаҳрамон номини турдош от ҳолида, яъни луғавий маъносида келтириб, ўша китоб, ўша шоир ва ўша адабий қаҳрамонни эслатиш усулидир. Бунда турдош от матнда бирйўла ҳам асл ўз, ҳам атоқли от вазифаларини тенг бажариб келади, деб қарамаслик керак. Атоқли от ҳолати эсга ялт этиб туширилади, холос, бунинг матн мазмунига дахли бўлмайди. Иттифоқ санъатида контекстдаги фикр ўша икки функцияли сўзнинг биринчи вазифасига – унинг турдош от сифатидаги маъносига қаратилган бўлади. Масалан, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийнинг қуйидаги байтини ўқиб, “ниҳон” (пинҳон, яширин) сўзига дуч келганимиз заҳоти шеър муаллифининг тахаллуси ёдимизга келади. Чунки Ҳамза “Девони Ниҳоний”нинг соҳибдевонидир:
Ваҳ, сен юрарсан доимо ағёр базмида ниҳон,
Мен қачон васлинга ёлғиз қонаман тонг отқуча.73
Таассуфки, Ҳамза асарларини нашрга тайёрлаган олимларимизнинг иттифоқ санъати моҳиятидан яхши хабардор эмасликлари туфайли Ҳамза асарлари нашрида бу байт келтирилганда “ниҳон” сўзи бош ҳарфда, тахаллус тарзида кўрсатилган. Ҳолбуки, бу ҳол жуда қалтис эҳтиётсизликдир: агар бу сўз бош ҳарф билан ёзилса, гўё ағёрлар базмида Ниҳоннинг ўзи юрган бўлиб чиқади. Асл матнда шоир маъшуқасидан ўпкалаётган эди…
Шу ўринда махсус қайд этгимиз келадики, шоир мақтаъда иттифоқ санъатини қўллаганда шоир тахаллуси қатнашмайди, балки тахаллусга асос-ўзак бўлган турдош от қатнашади, холос. Шу турдош от беихтиёр ўқувчи ёдига шу сўздан ясалган тахаллусни ялт этиб туширади, холос. Буни аниқроқ тасаввур этиш учун яна бир мисолга мурожаат этамиз. Биз, адабиётшунослар, мақтаъда албатта тахаллус қатнашади, деган сўзни ҳамиша айтамиз. Қизиғи шундаки, ушбу санъат ана шу қонуният тарзидаги анъанани рад этади. Мавлоно Муқимийнинг “Бир менму?” радифли ғазалининг хотима байтига кўз югуртирайлик:
Висолинг лаззатидин маззалар топган ҳарифлар ҳам,
Келиб ойлар муқими Янги Қўрғон ўлди, бир менму?
Шу ўринда ийҳом ва иттифоқ санъатлари матн мазмунини теран идрок этиш санъатлари эканликларини таъкидламоқ жоиздир. Чунки юқоридаги байтни қуйидагича нашр этган олим байт мазмунини тўғри идрок эта олган, деб бўлмайди:
Висолинг лаззатидин маззалар топган ҳарифлар ҳам,
Келиб ойлар, Муқимий, Янги Қўрғон ўлди бир менму?74
Агар мазкур нашр талқинига ишонсак, байтдан соғлом мазмунни чиқариш имконсиздир. Нашрга тайёрловчи олим иттифоқ санъатидан воқиф бўлганида эди, байтни кўчиришда тахаллусдан воз кечиб, иттифоқ санъатига асосланган “муқими” (турғун) сўзини кичик ҳарф билан турдош от тарзида ёзган бўлар эди. Бундан шундай аччиқ хулоса чиқадики, иттифоқ санъатини билмаслик мумтоз шоир асарларини тўғри кўчириш имконини ҳам бермас экан.
Ўзбек мумтоз адабиётида тахаллус иттифоқига кўпроқ мурожаат