Ҳижронда, сабо, етти фалакка оҳим,
Гар ул сори борсанг, будурур дилхоҳим:
Ким, арзи дуо ниёз ила қилғайсен,
Гар сўрса мен хастани Гулрух, Моҳим.
Кўряпмизки, мазкур талқинда Бобур дуои саломи иккала хотини Гулрух бегим ва Моҳим бегимларга йўлланмоқда.
Тахминимизча, Бобур Ҳиндистонни олиш учун жанг-жадаллар олиб бораётган кунларнинг бирида Кобулдаги аҳли оиласига мактуб йўллаган ва одатича, хатга рубоий илова қилган.
Мулоҳаза қилинса, тўрттала талқиндан бирортасини рад этиб бўлмайди. Тўғри, нисбатан аниқроғини танлаш керак бўлганда биз тўртинчисида тўхтаган бўлардик. Бироқ бу тўхталиш ҳам шартлидир. Бобур кимга ёзганини унинг ўзи ва аҳли байт (хонадон аъзолари)гина аниқ биладилар, холос. Биз учун муҳими – Бобур рубоийсининг санъатпардозлиги, кўп маънолилигидир. Кузатганимиздек, ижодкор шоҳ ийҳоми зулвужуҳ санъатини шундай нозиклик ва усталик билан қўллаганки, ҳар қандай китобхон ҳам махсус тайёргарлиги ва чуқур идроки бўлмаса, қайд қилинган маъно хилма-хиллигини тўла мулоҳаза қила олмаса керак.
Ийҳоми зулвужуҳ санъатига Мавлоно Лутфий ҳам мурожаат этганлар:
Бўлди кўп фикри дақиқ ичра хаёли Лутфий,
“Бу не мўю не миёндур?” дедим. Айтур: “Санга не?!”
Байтнинг иккинчи мисрасидаги “Бу не мўю не миёндур?” гапини қуйидагича талқин қилиш имкони бор:
Бу қандоқ сочу қандоқ бел бўлди-я!
Бу сочми, белми?
Бу на соч, на бел!
(Оҳ, оҳ) Бу қандоқ белу қандоқ соч-а!
Бу нечук сочу нечук бел!
Шунинг учун ҳам байтнинг биринчи мисрасида шоир: “Лутфийнинг хаёли кўп нозик фикрлар ичида қолди” дейди.
Алишер Навоийнинг қуйидаги байтида ҳам ийҳоми зулвужуҳ санъати қўлланилган:
Белу оғзидин, дедиларким, дегил афсонае,
Бошладим филҳолким: “Бир бор эди, бир йўқ эди…”68
Иккинчи мисрадаги “Бир бор эди, бир йўқ эди” деган гапни қуйидаги мазмунларда тушуниш мумкин:
Биринчидан, мазкур мисраларнинг фардлиги айтилмаса, лирик қаҳрамон “Бир бор экан, бир йўқ экан” деб афсона айта бошлаган, деб ўйлар эдик.
Иккинчидан, бири бор эди, бири йўқ эди.
Учинчидан, бир бордай эди, бир йўқдай эди.
Тўртинчидан, бир (қарасанг)бор, бир (қарасанг) йўқ.
Мумтоз адабиётда одатда маъшуқа оғзининг беҳад кичиклигини таъкидлаш мақсадида муболаға қилиб, оғзи йўқ эди, деб ҳам айтилаверади. Шу мисрадаги фикрни ҳам шундай тушунса бўлади. Демак, шоир лирик қаҳрамон севгилисининг оғзи йўғу, бели бор, демоқчи бўлган. Адабиётшунос Султонмурод Олим бу байтни шундай талқин қилади: “Бу ерда шоир ўзбек халқ эртакларининг “Бир бор эди, бир йўқ эди” деб бошланишидан усталик билан фойдаланиб, ёр бели ва оғзининг бир кўриниб бир кўринмай қоладиган даражада ингичка ва ё кичиклигини ифодалаган”.69
Хуллас, ийҳоми зулвужуҳ санъати, кузатиб ўтганимиздек, ийҳомнинг кўп маъноли намунаси бўлиб, муаллиф маҳоратига кўра кўпмаънолилик гоҳ атоқли ва турдош отларда, гоҳ иборасимон бирикмаларда ҳам