Сизга, эй Гулчеҳра қизлар, Эътибор,
Айтамиз кўнгилда орзу неки бор.51
Мирза Кенжабоев ҳам Теша ва Болта исмли шоирлар номидан тузуккина ийҳом кўрсаткичлари яратган:
Термиз Тешасидан айрилди бир кез,
То ҳануз дўстларнинг далдалари бор.
Лекин бу маъвога олайтирма кўз,
Шаҳарнинг ғаройиб Болталари бор.52
Бунда шоирлар Теша Сайдалиев, Болта Ёриев, Болта Содиқовлар назарда тутилган. Айни пайтда китобхон бу шеър мутолаасида меҳнат қуролларини ҳам дарҳол тасаввур этади.
Оҳорли, янги ийҳомлар деганда янги замон ийҳомларинигина эмас, балки мумтоз адабиётда биринчи марта қўлланилган ҳар бир янги ийҳом кўрсаткичини ҳам назарда тутмоғимиз даркор. Шу маънода кейинчалик анъанага айланган ҳар бир янги ийҳом шоирнинг янгилик-таждид йўлидаги ютуғидир. Чунки мисрада бир сўзни икки маънода қўллаш ва бу маъноларнинг ҳар бири мисрадан қийинчиликсиз янги мазмун чиқариш имконини бериши ҳазилакам маҳоратталаб санъаткорлик эмас…
Анъанавий ийҳомларнинг асосий қисми тилдаги бир сўзни (у ўз ва бошқа тилдан кирган ҳам бўлиши мумкин) икки маънода қўллаш ва шу ийҳом кўрсаткичини такрор-такрор қаламга олиш билан характерланади. Юқорида ўзбек тили сўзлари асосидаги ийҳом намуналарини кўп келтирдик. Бошқа тилдан олинган сўз ҳам ийҳом кўрсаткичи бўла олади. Бу икки хил бўлади:
Биринчи хилида, икки маъноли сўз қайси тилдан олинган бўлса, ҳар иккала маъноси ҳам ўша тилдаги сўз шаклдошлигига асосланади. Айтайлик, “канор” сўзи форсий бўлиб, унинг “чекка, соҳил, чет” ва “қучоқ” маънолари форс тилида “канор” бўлади. Бу сўз анъанавий, яъни форс адабиётида собиқ қўлланилган ийҳом кўрсаткичларидандир. Мавлоно Лутфийдан:
Канорин Лутфий топмоқлик маҳол ул,
Мунингдекким Муҳити ғамда сенсен.53
Лаббалаб васлин тилаб, топмон канорин нечаким,
Кўзларим ол ёшини ҳасратта Жайхун айлади. (Лутфий, 275-бет).
“Канор” ийҳом кўрсаткичи Ҳофиз Хоразмий томонидан ҳам қўлланилган:
Ғариқи дарду бало бўлмағай эди кўнглум,
Бу баҳри ғамда кўрунса эди канор сўзи.54
Иккинчи ҳолида ийҳомнинг яратилишига бир ўзбекча ва бир бошқа тилдан олинган сўз сабабчи бўлади. Чунончи. Қуйидаги байтда “яқин” сўзи ийҳом кўрсаткичи бўлиб, туркий “яқин”нинг шаклдоши арабча “яқин”дирки, араб тилида бу сўзнинг маъноси “муқаррар, аниқ” демакдир:
Йироқға солса васлини ўларман,
Бу сўзда йўқ гумон асри яқиндир. (Ҳаёт васфи, 55-бет).
Анъанавий ийҳомларнинг мамлакат, вилоят, шаҳар ёки куй номлари билан яратиладиган хиллари ҳам бор. Бундай ийҳомлар тўрт усул билан юзага келади. Биринчидан, сўз ўйини қилганда икки маънолиликка асосланиб, сўзнинг куй ва шаҳар номини оладилар. Сайди Аҳмаднинг
Ижозат