– Бу илк тадқиқодчилар, – деди Раҳбар, – хато йўлдан кетаётган эди. Улар гипнопедияни интеллектуал таълим воситаси деб ўйлардилар…
(Ўнг томони билан ухлаб ётган боланинг ўнг қўли ётоқдан пастга осилиб қолди. Радиокарнай – кичик, тўр симли тешикдан паст бир овоз янграрди:
“Нил – Африкадаги энг узун ва узунлигига кўра курраи заминдаги иккинчи дарёдир. Гарчи Нил Миссисипи-Миссуридан кўра қисқароқ бўлса ҳам, у жанубдан шимолга 35 даража чўзилган ҳавзаси узунлиги бўйича биринчи ўринда туради…”
Тонгда, бола нонушта қилаётган пайтда, ундан сўрашади:
– Томми, Африкадаги энг узун дарё қайси, биласанми?
Томми бошини чайқайди.
– Яхшилаб эслаб кўр, қани. Қани, қандай бошланарди: “Нил Африкадаги…”
– Нил – Африкадаги энг узун ва узунлигига кўра курраи заминдаги иккинчи дарёдир… – сўзлар ўз-ўзидан қуйилиб келарди. – Гарчи-Нил-Миссисипи-Миссуридан…
– Демак, қайси дарё Африкада бошқаларидан кўра энг узуни экан?
Болачанинг кўзлари ёниқ ва маъносиз тикилганди.
– Билмайман.
– Нил-чи?
– Нил – Африкадаги энг узун ва узунлигига кўра курраи заминдаги иккинчи дарёдир…
– Хў-ўш, энди айт-чи, Томми, қайси бири барчасидан узунроқ экан?
Томмининг кўзлари ёшга тўлади.
– Билмайман, – бақирди у.)
– Мана шу аччиқ нидо илк тадқиқодчиларнинг хафсаласини пир қилди, – таъкидлади Раҳбар. – Тажрибалар тўхтатилди. Ухлаётган болаларга Нилнинг узунлиги ҳақида тушунча беришга бўлак уринмадилар ва уринмай тўғри қилишди ҳам. Илмни тушунчасиз, унинг мазмунини чақмай туриб ўрганиш мумкин эмас…
Талабаларни эшик томон эргаштираркан, Раҳбар гапида давом этди.
– Агар улар ахлоқий тарбия билан шуғулланганларида эди… Ахлоқий тарбия эса ҳеч қачон, ҳеч қандай ҳолатда рационал бўлмаслиги керак.
Талабалар йўлда ҳам, лифтда юқорига кўтарилаётганда ҳам ёзишдан тўхтамадилар.
“Секинроқ! Секинроқ!” – шивирлади радиокарнайдан чиқаётган овоз. Айни пайтда улар ўн бешинчи қаватда лифтдан тушган, радиокарнайдан тарқаган бу сас эса муайян вақт оралаб, уларни йўлак бўйлаб бетиним таъқиб қилди. Талабалар ва ҳатто Раҳбарнинг ўзи беихтиёр оёқ учида юриб бораётганди. Уларнинг барчаси альфалар эди, бироқ альфаларда ҳам албатта рефлекслар керагича шакллантирилганди. “Секинроқ! Секинроқ!” – бутун ўн бешинчи қават ушбу шивирлаш оҳангидаги қатъий буйруққа бўйсунарди.
Оёқ учида эллик қадамча юргач, Раҳбар эшикни аста очди. Шундан сўнг улар ичкарига кириб, деразаларига парда тортилган ним қоронғи ётоқхонага дуч келишди. Деворлар бўйлаб узунасига ўн бешта каравот тизилганди. Енгил ва бир текисда олинаётган нафас ва кимнингдир кучсиз, ғўнғиллаган, қандайдир бетиним босинқираши эшитилиб турар, гўё олисда кимдир шивирлаётгандек эди.
Тарбиячи аёл кириб келганларни кутиб олиш учун ўрнидан