Większość tematów, które przedstawiamy Czytelnikom w tym tomie, nie była dotychczas podejmowana przez polskich autorów. Był to dla nas dodatkowy bodziec do pracy nad nimi, mieliśmy bowiem poczucie, że wypełniamy pewne luki w polskiej wiedzy o Japonii.
Autorzy zamieszczonych tutaj tekstów reprezentują rozmaite specjalizacje. Są wśród nas japoniści, historycy, politolodzy i socjolodzy. Interdyscyplinarny charakter zespołu był dla nas wielce pouczającym doświadczeniem rozszerzającym nasze horyzonty naukowe oraz lekcją tolerancji wobec podejść badawczych innych niż własne.
Stosowany przez nas zapis nazw i terminów japońskich oparty jest na zmodyfikowanej wersji międzynarodowej transkrypcji Hepburna, z wyjątkiem nazw i terminów, które przeniknęły do języka polskiego i uległy spolszczeniu, na przykład szogun, Tokio, Kiusiu. Japońskie imiona i nazwiska pisane są – zgodnie z japońskim obyczajem – w kolejności odwrotnej niż polska, to znaczy nazwisko poprzedza imię. Terminy obcojęzyczne, poza nazwami własnymi pisanymi z dużej litery, zostały wyróżnione kursywą.
Niniejszy zbiór tekstów powstał dzięki grantowi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Autorzy dziękują Ministerstwu za finansowe wsparcie naszego interdyscyplinarnego projektu.
Elżbieta Kostowska-Watanabe
Transformacja Japonii w okresie Meiji i Taishō – nowi ludzie w nowych czasach
Osobom, które po raz pierwszy zetknęły się z ogólnymi opisami nowożytnej Japonii, łatwo będzie nabrać przekonania, że w wyniku Restauracji feudalizm został zastąpiony przez industrializm, przesądy ustąpiły miejsca rozumowi i nauce, oraz – co w wielu komentarzach daje się odczytać między wierszami – autorytaryzm rozpoczął powolny odwrót pod wpływem nieuchronnego nacisku demokratycznych i liberalnych impulsów „ludu”. (…) Próby interpretacji Restauracji w takich kategoriach przesłaniały fakt uporczywego trwania pochodzących sprzed Meiji koncepcji statusu, powinności i moralności, które charakteryzowały kulturę polityczną Restauracji i utrzymywały się nadal w następnym okresie. (…) Za punkt wyjścia należy przyjąć konfigurację społeczeństwa japońskiego i jego ideologię przed Restauracją, jak również katalityczny wpływ prób naruszania suwerenności Japonii przez Zachód, począwszy od pierwszych dziesięcioleci XIX wieku (Swale 2009: 3–6)[1].
Zmiany społeczne zachodzące w Japonii od połowy XIX wieku do czasów współczesnych od dawna budzą zainteresowanie badaczy. W niniejszym artykule chcę pokazać uwarunkowania, w jakich Japonia podjęła wysiłek przebudowy systemu gospodarczego, politycznego i społecznego. Zakładam, że istotnym czynnikiem sprzyjającym realizacji podjętych w okresie Meiji przemian była społeczna i kulturowa spuścizna po okresie panowania szogunatu Tokugawa (1603–1868). Procesy zapoczątkowane przez władze na początku Meiji były wymuszone przez zewnętrzną presję sytuacji geopolitycznej, niemniej jednak kolejne rządy Meiji formułowały cele strategiczne na podstawie szybko powiększającego się zakresu wiedzy o zmianach niezbędnych dla budowy nowoczesnego państwa, zdolnego do odparcia silnej presji kolonizacyjnej. U schyłku XIX wieku Japonia zaczyna wykorzystywać tworzony od lat 1880. zasób kadrowy służby cywilnej do zarządzania społecznego, nastawionego na wspieranie projektu nowoczesnego państwa. Zakładam, że od początku okresu Meiji aż do schyłku lat 1930. zarządzanie społeczne odegrało ogromną rolę w kształtowaniu postaw i zachowań społeczeństwa japońskiego.
Okres Meiji (1868–1912), w którym Japonia zmieniła się z państwa zamkniętego przed wpływami kultur Zachodu w liczącego się gracza na arenie międzynarodowej, nazywany jest najczęściej Restauracją Meiji – terminem zaczerpniętym z języka japońskiego[2]. Czasami używana jest nazwa „rewolucja Meiji”, a sporadycznie pojawia się „transformacja Meiji”[3].
Bałagan pojęciowy jest wynikiem tego, że różni badacze podkreślają różne aspekty zachodzących wówczas radykalnych zmian. „Restauracja Meiji” oznacza restaurację władzy cesarskiej, co jest zawężoną interpretacją używanego przez Japończyków pojęcia Meiji ishin. „Rewolucja Meiji” podkreślać może rewolucyjny charakter zachodzących wówczas przemian, ale w węższym rozumieniu może odnosić się do krótkiego okresu (1867–1868), w którym toczyła się walka militarna między zwolennikami i przeciwnikami otwarcia Japonii na obce wpływy. Natomiast „transformacja Meiji” ujmuje następujące wówczas zmiany jako proces historyczny, nadając im charakter diachroniczny.
W niniejszym artykule używam terminu „transformacja” w znaczeniu procesów społecznych będących rezultatem zmiany systemowej. Zmianę systemową przedstawia się często jako „przejście” od jednego stanu równowagi do drugiego (Morawski 1998: 35). Morawski wskazuje na ograniczenia takiego podejścia i uważa, że należy ujmować zmianę systemową jako całość zmian instytucjonalnych (Morawski 1998: 22). Staje się wówczas jasne, że zmiana systemowa nie jest jednorazowym aktem politycznej woli, lecz długotrwałym procesem, opartym na pewnej docelowej wizji rzeczywistości. Zmiana systemowa określona w kategoriach zmiany instytucjonalnej dotyczy całego zakresu rzeczywistości społecznej, czyli systemu politycznego, gospodarczego, a także kultury i systemu wartości. Jest możliwe rozpoczęcie zmiany systemowej bez założeń dotyczących tego, jak powinien wyglądać docelowy system społeczny, ale prowadzi to do daleko idącej dezorganizacji społecznej, ponieważ inherentne dla zmiany systemowej jest nie tylko burzenie starego porządku, ale również budowanie nowego.
Trudno realizować zmianę systemową bez jakiejś wizji przyszłości. Wizje są potrzebne, by redukować niepewność przynoszoną przez zmianę (…). Zbyt duże obszary niepewności zagrażają zmianie. Stąd domaganie się państwa stabilnego, a nie minimalnego (…). Stąd głęboki sens postulatu ograniczania zbędnej niepewności poprzez trafną definicję celów, jakie zmiana systemowa wysuwa na czoło (Morawski 1998: 40–41).
Występujące w dyskursie zmiany społecznej różnice w podejściu do zagadnień związanych z opisem i analizą zmian systemowych wynikają w dużym stopniu z faktu, że zmiany systemowe są wieloaspektowe i w związku z tym są przedmiotem zainteresowania ekonomistów, historyków, politologów, socjologów i antropologów[4]. Każda z tych nauk posiada własny aparat pojęciowy i każda zwraca uwagę na trochę inne aspekty zmian. Rezultatem stosowania narzędzi badawczych różnych nauk jest niedostatek spójności pojęciowej. Ponadto w miarę upływu czasu zmienia się w naukach społecznych popularność różnych podejść badawczych, co dodatkowo komplikuje używaną terminologię.
W drugiej połowie XIX wieku, gdy Japonia wchodziła w okres zmiany systemowej, popularnym paradygmatem rodzących się nauk społecznych był paradygmat postępu. Nie była to idea nowa, jej korzenie w kulturze europejskiej sięgają starożytnej Grecji (Sztompka 2005: 38–40), ale wiek XIX był okresem, kiedy idea postępu została przyswojona przez filozofię, literaturę i sztukę, a także weszła do potocznych wyobrażeń o tym, w jaki sposób zmienia się świat. Idea postępu była wówczas wyrazicielką optymistycznego